نوبل امسال به چه کسانی رسید؟

به گزارش ایسنا، برندگان جایزه نوبل ۲۰۲۵ در حوزه‌های فیزیک، شیمی، پزشکی، ادبیات و صلح از دوشنبه ۶ اکتبر ۲۰۲۵(۱۴ مهر ۱۴۰۴) تا جمعه ۱۰ اکتبر ۲۰۲۵(۱۸ مهر ۱۴۰۴) اعلام شدند که سرویس علمی و دانشگاهی خبرگزاری دنشجویان ایران(ایسنا) به رسم هر ساله،‌ مراسم اهدای نوبل پزشکی، فیزیک و شیمی را پوشش داد.

تنها نوبل باقی‌مانده جایزه نوبل اقتصاد است که دوشنبه ۱۳ اکتبر (۲۱ مهر) اعلام خواهد شد.

مراسم اعلام برندگان جوایز نوبل پزشکی، فیزیک و شیمی امسال از ۶ تا ۸ اکتبر برگزار شد که برندگان آن به شرح زیر معرفی می‌شوند.

نوبل پزشکی ۲۰۲۵

کمیته نوبل جایزه نوبل پزشکی امسال را به مری برانکو (Mary Brunkow)، فرد رامسدل (Fred Ramsdell) و شیمون ساکاگوچی (Shimon Sakaguchi) برای اکتشافات آنها در مورد “ایمنی تحمل محیطی” اهدا کرد.

آنان به خاطر اکتشافات پیشگامانه‌شان درباره تحمل ایمنی محیطی که مانع از آسیب رساندن سیستم ایمنی به بدن می‌شود، جایزه نوبل فیزیولوژی یا پزشکی ۲۰۲۵ را دریافت کردند. سیستم ایمنی بدن هر روز از ما در برابر هزاران میکروب گوناگون که سعی در حمله به بدن دارند، محافظت می‌کند.

همه این میکروب‌ها ظاهر متفاوتی دارند و بسیاری از آنها به عنوان نوعی استتار، شباهت‌هایی با سلول‌های انسان پیدا کرده‌اند. بنابراین، سیستم ایمنی چگونه تعیین می‌کند که به چه چیزی باید حمله کند و از چه چیزی باید دفاع کند؟ برانکو، رامسدل و ساکاگوچی در اکتشافات بنیادی‌شان، نگهبانان سیستم ایمنی یعنی سلول‌های T تنظیمی را شناسایی کردند که از حمله سلول‌های ایمنی به بدن خودمان جلوگیری می‌کنند.

ساکاگوچی در سال ۱۹۹۵ که اولین کشف کلیدی را انجام داد، خلاف جهت آب شنا می‌کرد. در آن زمان، بسیاری از پژوهشگران متقاعد شده بودند که تحمل ایمنی تنها به دلیل حذف سلول‌های ایمنی بالقوه مضر در اندام لنفاوی تیموس از طریق فرآیندی به نام «تحمل مرکزی» ایجاد می‌شود. ساکاگوچی نشان داد که سیستم ایمنی پیچیده‌تر است و گروهی از سلول‌های ایمنی را که قبلاً ناشناخته بودند، کشف کرد که از بدن در برابر بیماری‌های خودایمنی محافظت می‌کنند.

برانکو و رامسدل در سال ۲۰۰۱ به کشف کلیدی دیگری دست یافتند. آنها توضیحی را برای این پرسش ارائه دادند که چرا یک گونه خاص از موش به طور خاص در برابر بیماری‌های خودایمنی آسیب‌پذیر است. آنها کشف کرده بودند این موش‌ها به جهشی در یک ژن دچار هستند که آن را «Foxp۳» نامیدند. همچنین، آنها نشان دادند که جهش در معادل انسانی این ژن به بروز یک بیماری خودایمنی جدی به نام «IPEX» منجر می‌شود.

دو سال پس از آن، ساکاگوچی توانست این اکتشافات را به هم مرتبط کند. او ثابت کرد که ژن Foxp۳ رشد سلول‌هایی را که در سال ۱۹۹۵ شناسایی کرده بود، کنترل می‌کند. این سلول‌ها که اکنون به عنوان سلول‌های T تنظیمی شناخته می‌شوند، سایر سلول‌های ایمنی را رصد می‌کنند و تضمین می‌کنند که سیستم ایمنی ما بافت‌های خودمان را تحمل کند.

اکتشافات این برندگان، زمینه تحمل محیطی را آغاز کرد و به توسعه درمان‌های پزشکی برای سرطان و بیماری‌های خودایمنی انجامید. همچنین، این امر ممکن است به پیوند موفق‌تر اعضای بدن کمک کند. چندین مورد از این درمان‌ها اکنون تحت آزمایش‌های بالینی قرار دارند.

مری برانکو متولد سال ۱۹۶۱ در مؤسسه زیست‌شناسی سامانه‌ها (Institute for Systems Biology) واقع در شهر سیاتل ایالت واشنگتن آمریکا مشغول به کار است.

فردریک رامسدل متولد سال ۱۹۶۰ در آمریکا نیز  در شرکت زیست‌فناوری سونوما بیوتراپیکس (Sonoma Biotherapeutics) واقع در شهر سن‌فرانسیسکو کالیفرنیای آمریکا فعالیت می‌کند.

شیمون ساکاگوچی نیز متولد سال ۱۹۵۱ در شهر ناگاهامای ژاپن در حال حاضر در دانشگاه اوساکا (University of Osaka) واقع در شهر اوساکای ژاپن مشغول به تدریس است.

نوبل فیزیک ۲۰۲۵

کمیته نوبل جایزه نوبل فیزیک امسال را به جان کلارک (John Clarke)، میشل اچ.دوورت (Michel H. Devoret) و جان ام.مارتینز (John M. Martinis) برای کشف “پدیده تونل‌زنی مکانیکی کوانتومی در مقیاس ماکروسکوپی و کوانتیده شدن انرژی در یک مدار الکتریکی” اهدا کرد.

جان کلارک از دانشگاه کالیفرنیا، برکلی، ایالات متحده آمریکا، میشل اچ. دوورِت از دانشگاه ییل، نیوهِیوِن، کانتیکت و دانشگاه کالیفرنیا، سانتا باربارا، ایالات متحده آمریکا و جان ام. مارتینیز از دانشگاه کالیفرنیا، سانتا باربارا، ایالات متحده آمریکا جایزه نوبل ۲۰۲۵ را به صورت مشترک برنده شدند.

آزمایش‌های آن‌ها روی یک تراشه، فیزیک کوانتومی را در عمل نشان داد. یکی از پرسش‌های بزرگ در فیزیک این است که بیشترین اندازه‌ی سامانه‌ای که می‌تواند اثرهای مکانیک کوانتومی را نشان دهد، چقدر است و برندگان جایزه نوبل امسال، آزمایش‌هایی را با یک مدار الکتریکی انجام دادند که در آن توانستند هر دو پدیده تونل‌زنی کوانتومی و ترازهای انرژی کوانتیده را در سامانه‌ای نشان دهند که آن‌قدر بزرگ بود که می‌شد آن را در دست گرفت. مکانیک کوانتومی به یک ذره اجازه می‌دهد که مستقیما از درون یک مانع عبور کند. این فرایندی است که «تونل‌زنی» نام دارد. اما به‌محض اینکه تعداد زیادی ذره درگیر شوند، اثرهای کوانتومی معمولا بی‌اهمیت می‌شوند.

آزمایش‌های این برندگان نشان داد که ویژگی‌های کوانتومی را می‌توان به‌طور ملموس در مقیاس ماکروسکوپی نیز ایجاد کرد.

به زبان ساده می‌توان گفت تصور کنید که یک توپ را به سمت یک دیوار پرتاب می‌کنید. در واقعیت توپ از دل دیوار عبور نمی‌کند، اما در دنیای کوانتومی که ذراتی همچون اتم‌ها و الکترون‌های بسیار ریز وجود دارند، گاهی این اتفاق جادویی رخ می‌دهد. یعنی توپ یا همان ذره از سمت دیگر دیوار بیرون می‌آید. به چنین پدیده‌ای تونل‌زنی کوانتومی گفته می‌شود. با این وجود این اتفاق برای ذرات بسیار کوچک رخ می‌دهد که ما قادر به دیدن یا لمس آنها نیستیم.

اما اکنون برنده‌های نوبل فیزیک ۲۰۲۵ با ساخت یک مدار الکتریکی موفق به ساخت سامانه‌ای شده‌اند که مشابه ذرات کوانتومی رفتار می‌کرد. این سامانه به اندازه‌ای بزرگ بود که می‌شد آن را با دست گرفت.

این بدان معناست که آنها نشان دادند، جادوی دنیای کوانتوم تنها متعلق به ذرات بسیار ریز نیست و می‌توان آن‌ را در سامانه‌های بزرگ‌تر نیز به نمایش گذاشت.

جایزه نوبل فیزیک امسال فرصت‌هایی را برای توسعه نسل بعدی فناوری‌های کوانتومی از جمله رمزنگاری کوانتومی، رایانه‌های کوانتومی و حسگرهای کوانتومی فراهم کرده است.

نوبل شیمی ۲۰۲۵

این کمیته، سوسومو کیتاگاوا، ریچارد رابسون و عمر یاغی را بابت تلاش‌هایشان برای توسعه چارچوب‌های فلزی-آلی، لایق دریافت جایزه نوبل شیمی دانست.

سوسومو کیتاگاوا(Susumu Kitagawa) از دانشگاه کیوتوی ژاپن، ریچارد رابسون (Richard Robson) از دانشگاه ملبورن استرالیا و عمر ام. یاغی (Omar M. Yaghi) از دانشگاه کالیفرنیا برکلی آمریکا به دلیل توسعه نوع جدیدی از معماری مولکولی، جایزه نوبل شیمی سال ۲۰۲۵ را دریافت کردند. کیتاگاوا نشان داد که گازها می‌توانند به داخل و خارج سازه‌ها جریان یابند و پیش‌بینی کرد که می‌توان چارچوب‌های فلزی-آلی(MOF) را انعطاف‌پذیر کرد.

ریچارد رابسون در سال ۱۹۸۹، استفاده از خواص ذاتی اتم‌ها را به روشی جدید آزمایش کرد. وی یون‌های مس با بار مثبت را با یک مولکول چهار بازویی ترکیب کرد. این مولکول دارای یک گروه شیمیایی بود که در انتهای هر بازو به یون‌های مس جذب می‌شد. وقتی آنها با هم ترکیب شدند، به هم متصل شدند و یک کریستال منظم و جادار تشکیل دادند. این کریستال مانند الماسی بود که پر از حفره‌های بی‌شمار بود.

عمر یاغی نیز یک چارچوب فلزی-آلی (MOF) بسیار پایدار ایجاد کرد و نشان داد که می‌توان آن را با استفاده از طراحی منطقی اصلاح کرد و به آن خواص جدید و مطلوب بخشید.

سوسومو کیتاگاوا متولد ۱۹۵۱ در کیوتوی ژاپن، ریچارد رابسون متولد ۱۹۳۷ در گلاسبرن بریتانیا و عمر یاغی متولد ۱۹۶۵، از مهاجران به کشور اردن است.

سازه‌هایی که آنها ایجاد کرده‌اند، موسوم به «چارچوب‌های فلزی-آلی» حاوی حفره‌های بزرگی هستند که مولکول‌ها می‌توانند در آنها به داخل و خارج جریان یابند و محققان از آنها برای برداشت آب از هوای خشک بیابان، استخراج آلاینده‌ها از آب، جذب کربن دی اکسید و ذخیره هیدروژن استفاده کرده‌اند. آنها از این طریق، فرصت‌های جدیدی را برای حل برخی از چالش‌های پیش روی ما در اختیار شیمیدانان قرار داده‌اند.

برخی از محققان معتقدند که چارچوب‌های فلزی-آلی چنان پتانسیل عظیمی دارند که به ماده برتر قرن بیست و یکم تبدیل خواهند شد.

تاریخچه اهدای جایزه نوبل

آلفرد نوبل (Alfred Nobel) شیمیدان، مهندس و مبتکر سوئدی در ۲۷ نوامبر ۱۸۹۵، سومین و آخرین وصیت‌نامه خود را امضا کرد. وقتی وصیت‌نامه پس از مرگش باز و خوانده شد، جنجال زیادی را هم در سوئد و هم در سطح بین‌المللی ایجاد کرد، زیرا نوبل بخش زیادی از ثروت خود را برای اهدای یک جایزه گذاشته بود. نوبل در آن وصیت‌نامه تصریح کرده بود که همه دارایی باقی‌مانده‌اش باید برای اهدای جوایز به کسانی استفاده شود که در طول سال گذشته بیشترین سود را به بشریت رسانده‌اند.

بخشی از متن وصیت‌نامه این بود: همه دارایی‌های قابل تبدیل باقی‌مانده من به شرح زیر توزیع خواهند شد. سرمایه‌ای که توسط مجریان وصیت‌نامه‌ام به اوراق بهادار امن تبدیل شده است، صندوقی را تشکیل می‌دهد که سود آن سالانه به عنوان جایزه به کسانی که در طول سال گذشته بیشترین سود را به بشریت رسانده‌اند، می‌رسد. سود باید به پنج قسمت مساوی تقسیم شود و به شرح زیر توزیع شود. یک قسمت به شخصی که مهم‌ترین کشف یا اختراع را در زمینه فیزیک انجام داده است؛ یک قسمت به شخصی که مهم‌ترین کشف را در حوزه شیمی داشته است؛ یک قسمت به شخصی که مهم‌ترین کشف را در حوزه فیزیولوژی یا پزشکی داشته است؛ یک قسمت به شخصی که برجسته‌ترین اثر را در زمینه ادبیات و در جهت ایده‌آل خلق کرده است و یک قسمت به شخصی که بیشترین یا بهترین کار را برای پیشبرد دوستی بین ملت‌ها، لغو یا کاهش جنگ‌های دائمی و تأسیس و ترویج کنگره‌های صلح انجام داده است. جوایز فیزیک و شیمی توسط آکادمی علوم سوئد، جوایز دستاوردهای فیزیولوژیکی یا پزشکی توسط مؤسسه کارولینسکا در استکهلم، جوایز ادبیات توسط آکادمی استکهلم و جایزه قهرمانان صلح توسط کمیته‌ای متشکل از پنج نفر که توسط پارلمان نروژ انتخاب می‌شوند، اهدا خواهند شد. آرزوی صریح من این است که هنگام اهدای جوایز، ملیت در نظر گرفته نشود، بلکه جایزه به شایسته‌ترین شخص خواه اسکاندیناویایی باشد و خواه نباشد، اهدا شود.

خانواده‌ نوبل با اهدای جایزه مخالف بودند و اهداکنندگان جایزه که خود نوبل معرفی کرده بود، از انجام دادن آنچه در وصیت‌نامه‌اش درخواست کرده بود، خودداری کردند. پنج سال طول کشید تا اولین جایزه نوبل در سال ۱۹۰۱ اهدا شود. هر سال در ماه اکتبر، برندگان جدید جایزه نوبل اعلام می‌شوند.

اهدای جوایز نوبل از سال ۱۹۰۱ تاکنون ادامه داشته است، اما سال‌های زیادی هم بوده‌اند که در آنها اهدای جوایز نوبل صورت نگرفته است. این سال‌ها عمدتاً در طول جنگ جهانی اول (۱۹۱۸-۱۹۱۴) و دوم (۱۹۴۵-۱۹۳۹) بوده‌اند.

جایزه نوبل در چه شاخه‌هایی اهدا می‌شود؟

دسته‌بندی‌های جایزه نوبل بر اساس آنچه در وصیت‌نامه آلفرد نوبل سفارش شده است، عبارتند از فیزیک، شیمی، فیزیولوژی یا پزشکی، ادبیات و صلح. جایزه نوبل اقتصاد مدت‌ها بعد اضافه شد و همان طور که از نام کامل آن پیداست، یک جایزه یادبود در حوزه علوم اقتصادی است. اضافه شدن جایزه نوبل اقتصاد، یک استثنا بود و برای جشن گرفتن سیصدمین سالگرد تأسیس بانک مرکزی سوئد در سال ۱۹۶۸ صورت گرفت.

چه کسانی برندگان جایزه نوبل را انتخاب می‌کنند؟

آلفرد نوبل در وصیت‌نامه خود به ‌طور ویژه مؤسسات مسئول اهدای جوایز را تعیین کرد که به شرح زیر هستند.

* آکادمی سلطنتی علوم سوئد برای جایزه نوبل فیزیک و شیمی

* مؤسسه کارولینسکا برای جایزه نوبل فیزیولوژی یا پزشکی

* آکادمی سوئد برای جایزه نوبل ادبیات

* کمیته‌ای متشکل از پنج نفر که توسط پارلمان نروژ برای جایزه صلح نوبل انتخاب می‌شوند.

* بانک مرکزی سوئد پس از آغاز اهدای جایزه نوبل در علوم اقتصادی به یاد آلفرد نوبل، وظیفه انتخاب برندگان را به آکادمی سلطنتی علوم سوئد واگذار کرد. این جایزه از سال ۱۹۶۹ بر اساس همان اصول جوایز نوبل اهدا شده است.

پول جایزه نوبل از کجا می‌آید؟

وقتی آلفرد نوبل درگذشت، بخش عمده‌ای از ثروت خود را برای تأسیس جایزه نوبل به ارث گذاشت و اظهار کرد که این پول باید به یک صندوق تبدیل شده و در اوراق بهادار امن سرمایه‌گذاری شود. امروزه سود حاصل از آن پول برای تأمین مالی جوایز نوبل استفاده می‌شود.

آیا لغو جایزه نوبل امکان‌پذیر است؟

خیر. نه وصیت‌نامه آلفرد نوبل و نه اساسنامه بنیاد نوبل هیچ اشاره‌ای را به چنین احتمالی نکرده‌اند.

چند نفر می‌توانند جایزه نوبل را به طور مشترک برنده شوند؟

یک جایزه نوبل می‌تواند حداکثر بین سه نفر مشترک باشد و درباره جایزه صلح می‌تواند به یک سازمان نیز اعطا شود. این قانون که یک جایزه فقط می‌تواند به سه نفر اعطا شود، از اساسنامه بنیاد نوبل گرفته شده که مسئول تحقق اهداف وصیت‌نامه آلفرد نوبل است. این اساسنامه به طور خاص بیان می‌کند: در هیچ موردی نمی‌توان مبلغ جایزه را بین بیش از سه نفر تقسیم کرد.

آیا انتخاب برنده پس از مرگ نیز امکان‌پذیر است؟

خیر. برنده جایزه نوبل پس از مرگ قابل انتخاب نیست. با وجود این، از سال ۱۹۷۴ اگر گیرنده پس از اعلام جایزه فوت کند، همچنان می‌توان جایزه را به او اهدا کرد. پیش از این، اگر شخصی پیش از اول فوریه همان سال انتخاب شده بود، می‌توانست پس از مرگ جایزه دریافت کند که این موضوع درباره اریک اکسل کارلفلد (Erik Axel Karlfeldt) برنده جایزه نوبل ادبیات ۱۹۳۱ و داگ هامرشولد (Dag Hammarskjöld) برنده جایزه صلح نوبل ۱۹۶۱ نیز صادق بود.

پس از اعلام جایزه نوبل پزشکی یا فیزیولوژی در سال ۲۰۱۱ مشخص شد که رالف استاینمن (Ralph Steinman) یکی از برندگان سه روز پیش درگذشته است. هیات مدیره بنیاد نوبل، اساسنامه را بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که استاینمن باید همچنان برنده جایزه نوبل باقی بماند، زیرا مجمع نوبل در مؤسسه کارولینسکا بدون اطلاع از مرگ او، برندگان جایزه نوبل پزشکی یا فیزیولوژی سال ۲۰۱۱ را اعلام کرده بود.