Թէեւ մեր սերունդներու հայեցի կրթութեան եւ հայկական հիմնական ընթերցումներու գրասեղանին չի դրւիր, գրական-իմաստասիրական ամենօրեայ սնունդի համար, ժառանգութիւնը Բաղդասար Դպիրին, բայց որքան թափ կառնէ ազգային մեր արմատներուն վերադառնալու հոգեմտաւոր ինքնաճանաչման շարժումը, այնքան կը պայծառանան դէմքն ու գործը հայ ժողովուրդին դէպի արդի ժամանակներ առաջնորդած այս երախտաշատ լուսաւորիչին, որուն ծննդեան տարեդարձը նշւեցաւ յունիսի 7-ն:
Հայ ժողովուրդի արդի ժամանակներ մուտքին երախտաւորը
Ն.
Թէեւ մեր սերունդներու հայեցի կրթութեան եւ հայկական հիմնական ընթերցումներու գրասեղանին չի դրւիր, գրական-իմաստասիրական ամենօրեայ սնունդի համար, ժառանգութիւնը Բաղդասար Դպիրին, բայց որքան թափ կառնէ ազգային մեր արմատներուն վերադառնալու հոգեմտաւոր ինքնաճանաչման շարժումը, այնքան կը պայծառանան դէմքն ու գործը հայ ժողովուրդին դէպի արդի ժամանակներ առաջնորդած այս երախտաշատ լուսաւորիչին, որուն ծննդեան տարեդարձը նշւեցաւ յունիսի 7-ն:
Հանրագիտական ամփոփ տեղեկանքով՝ Գրիգորեան, Կեսարեան եւ կոստանդնուպոլսեցի մականուններով ծանօթ, բայց առաւելաբար Բաղդասար Դպիր գրչանունով հռչակւած հայ մտքի եւ մշակոյթի մեծ առաքեալը ծնած էր 7 յունիսի 1683-ին, Պոլսոյ մէջ, ուր ապրեցաւ իր 85-ամեայ կեանքին մեծագոյն մասը եւ ուր վախճանեցաւ 1768-ի յունւարի 30-ին:
Բաղդասար Դպիր բանաստեղծ է ու երաժիշտ, գիտնական է ու հրատարակիչ. եղաւ հայոց ազգային եւ կրթական լուսաւորման շարժումին ռահվիրաներէն եւ անմահացաւ մեր ազգային յիշողութեան մէջ իբրեւ հայ ազգային վերածնունդի առաջնորդ դէմքերէն մէկը:
«Բաղդասար Դպիրը՝ ժամանակի առաջադէմ գաղափարներու եւ ժողովրդական նւիրական իղձերու արտայայտիչը, կրցած է միահիւսել հայ քնարերգութեան տարբեր կենսունակ երակները եւ ստեղծել նորօրինակ ազգային բանաստեղծութիւն մը՝ դառնալով իսկապէս նորարար երգիչ, հիմնելով բանաստեղծական մէկ ամբողջ դպրոց». նման գնահատականով Բաղդասար Դպիրին բնութագրած է հայրենի ծանօթ բանասէր Հենրիկ Բախչինեան, որ 2008-ին Երեւանի մէջ լոյս ընծայեց Դպիրի գրական ստեղծագործական ժառանգութիւնը ի մի բերող եւ անոր կենսագրութեան ու արժէքին նւիրւած յօդւածները համատեղող «Տաղեր» խորագրով հատորը:
Ինչպէս որ «Հայկական Հանրագիտարան»-ը կընդգծէ, Բաղդասար Դպիրի կենսագրութիւնը գրի չէ առնւած, հակառակ որ ան եղած է կարեւոր գործիչ մը: Այդ պատճառաւ իր մասին կենսագրական տեղեկութիւնները քիչ են: Բանասէր Գարեգին Լեւոնեան կը հաղորդէ, որ Բաղդասար Դպիրի ծնողները՝ Գրիգորն ու Թուրվանդը, Կեսարիայէն գաղթած են Կոստանդնուպոլիս, ուր լոյս աշխարհ եկած է Բաղդասար: Ան իր նախնական ուսումը ստացած է տեղական դպրոցներու մէջ եւ աշակերտած է Էջմիածնայ կաթողիկոսական նւիրակ՝ Աստւածատուր եպիսկոպոս Ջուղայեցիի:
1741-ին Բաղդասար Դպիր կը նշանակւի Գում-Գափուի դպրանոցի տեսուչ: Իր աշակերտներէն շատեր կը դառնան ապագայի երեւելի դէմքեր, գրողներ եւ առաջնորդներ, ինչպէս Էջմիածնայ կաթողիկոս Սիմէոն Երեւանցին (գահակալած է 1763-էն 1780) եւ բանաստեղծ Պետրոս Ղափանցին:
Հայկական բանաստեղծութիւնը վաղ միջնադարուն կը գրւէր գրաբարով: 12-րդ դարէն սկսեալ գրաբարը աստիճանաբար դադրած էր գործածւելէ եւ իր տեղը զիջած էր խօսակցական լեզւին՝ միջին հայերէնին: Իսկ 18-րդ դարուն, Բաղդասար Դպիրի գործունէութեան ժամանակաշրջանին, սկսած էր նոր շարժում մը՝ վերակենդանացնելու համար գրաբարը, իբրեւ հայ ազգային հոգե-մտաւոր հարուստ ժառանգութեան արարման միջոցի:
Այն ծանր պայմանները, որոնց մէջ կապրէր հայ ժողովուրդը թուրքական եւ պարսկական տիրապետութիւններու երկարատեւ ժամանակաշրջանին, մեծապէս տկարացուցած էին հայ միտքն ու լեզուն եւ զանոնք հասցուցած էին անդունդի եզրին:
Ահա՛ այս շրջանին է, որ Բաղդասար Դպիրի օրինակով արժանաւոր հայ դէմքեր գտան միջոցը հայ մշակոյթի վերածնունդին՝ գրաբարի վերակենդանացման ճամբով:
Բաղդասար Դպիր, Պետրոս Ղափանցին, Գրիգոր Օշականցին, Սիմէոն Երեւանցին եւ ուրիշ մշակութային գործիչներ հաւատացին ու զինւորագրւեցան այս գաղափարի իրականացումին. աշխատեցան վերականգնելու եւ օգտագործելու գրաբարը իբրեւ գրական լեզու: Անոնց առաջադրանքն էր հայ նոր գրականութիւնը կապել հինի հարուստ աւանդութեան հետ: Փորձեցին պարզեցւած եւ դիւրըմբըռնելի գրաբար հայերէնը մատչելի դարձնել հասարակ ժողովուրդին՝ առանց զիջելու աշխարհաբարին:
Բաղդասար Դպիր իր երգերը գրեց գրաբարով, սակայն պարզ ու մատչելի լեզւով: Լեզուն մաքուր է եւ չի գործածեր թուրքերէն կամ պարսկերէն բառեր: Անոնց մէջ չի զգացւիր նոյնիսկ Պոլսոյ բարբառին ազդեցութիւնը: Այս վերջինը ի յայտ կու գայ անոր աշխարհաբար գրութեանց մէջ:
Գեղարւեստական իր ստեղծագործութիւններով՝ Բաղդասար Դպիր մեծապէս նպաստեց հայ նոր բանաստեղծութեան զարգացման: Անոր քնարերգութիւնը, իր նիւթերով ու ընդհանուր տրամադրութեամբ, աւանդական է, սակայն ան կը պարունակէ ազատասիրութեան եւ ազատամտութեան թեմաներ: Ան կօգտագործէ ոչ միայն սիրոյ գաղափարը, ինչպէս այդ շրջանի գուսանները, այլեւ հասարակական, կրօնական ու բարոյական նիւթեր: Լեզւի յղկւածութիւնը չի պարտադրեր զսպւածութիւն, այլ՝ իր ժամանակակիցներուն նման ան կըլլայ կրքոտ ու անկեղծ:
Բաղդասար Դպիրին քնարերգութիւնը քննարկողները ուշադրութեան արժանի կը գտնեն «Առ Մամօնայն» խորագրով անոր ստեղծած տաղը, որ իր ատենի այլ տաղերու բաղդատմամբ ինքնատիպ է: Բանաստեղծը կը բացայայտէ դրամին եւ հարստութեան կործանարար իշխանութիւնը մարդ էակին վրայ: Ան Մամօնայի մասին կը գրէ ժողովրդական բարոյականութեան տեսանկիւնէն՝ որ կը մերժէ նիւթեղէնին սարսափելի աստւածացումը.-
Ուստի՞ ծընար, ո՛վ բռնաւոր,
Որ քեզ նըման, ո՛չ գոյ յերկրի,
Որ թէ չըտաս դու ձեռն ումեք,
Ո՛չ զօրանայ եւ ո՛չ բերկրի:
Թէ՛ թագաւորք եւ թէ՛ կայսերք
Քո օգնելոյդ են միշտ կարօտ,
Իսկ առանց քո՝ ե՛ն յոյժ տըկար,
Որպէս արջառ մի անարօտ:
Բաղդասար Դպիր ստեղծագործական յատուկ ճիգ թափեց իւրովի միահիւսելու հայ հին գուսանական ու եկեղեցական, ինչպէս նաեւ՝ իր ժամանակի արեւելեան երգարւեստի առանձնայատկութիւնները: Աշխարհիկ եւ յատկապէս սիրային երգերու ստեղծման համար, ան օգտագործեց ազգային՝ հայկական աւանդական, նոյնպէս եւ արեւելեան մեղեդիներ: Անոր նշանաւոր տաղերէն «Ի Ննջմանէդ արքայական զարթիր» (1707) երգին մէջ, զուգակցւած են նոր աշուղական ու հին եկեղեցական դասական երաժշտութեան մի քանի գիծեր: Այս երգը սիրային է, սակայն փոխաբերական առումով կարելի է զայն մեկնաբանել իբրեւ իր ժողովուրդին ուղղւած կոչ ու հրաւէր, որպէսզի սթափի իր թմրութենէն եւ պայքարի օտար տիրապետութեան դէմ:
Ի նընջմանէդ արքայական,
Զարթի՛ր, նազելի իմ, զարթի՛ր,
Էհաս նըշոյլ արեգական,
Զարթի՛ր, նազելի իմ, զարթի՛ր:
Այդ քո տեսիդ, զոր դու ունիս,
Արար ծառայ քեզ ըզգերիս,
Արեւակէզ գուցէ լինիս,
Զարթի՛ր, նազելի իմ, զարթի՛ր:
Բաղդասար Դպիրի քնարերգական ժառանգութեան ամենակարեւոր եւ ամենէն արժէքաւոր մասերէն է «Տաղիկներ սիրոյ եւ կարօտանաց» խորագրւած շարքը: Անոր «Տաղարան փոքրիկ Բաղդասար Դպրի ասացեալ զանազան գունով» (1723) գիրքը յաւելումներով եւ վերաքաղներով լոյս տեսած է եօթը անգամ: Ան գրած է նաեւ հայատառ թուրքերէն բանաստեղծութիւններ:
Առանձին գնահատանքի արժանի են Բաղդասար Դպիրի մանկավարժական գործունէութիւնն ու դաստիարակչական ժառանգութիւնը:
1741 թւականին Յակոբ Նալեան պատրիարքը զայն նշանակեց Գում-Գափուի դպրոցին տեսուչ: Անոր գործունէութեան շրջանին դպրանոցը մեծապէս ծաղկում ապրեցաւ: Բաղդասար Դպիր երկար տարիներ դասաւանդեց մայրենի լեզւի քերականութիւն, երաժշտութիւն եւ այլ նիւթեր:
1736-1760 թւականներուն ան կազմեց եւ հրատարակեց հայերէն լեզւի ուսուցման դասագիրքերու շարք մը՝ գրաբար ու աշխարհաբար լեզուներով, որոնք շուրջ դար մը դասաւանդւեցան հայկական դպրոցներէն ներս: Բաղդասար Դպիրի ամենակարեւոր դաստիարակչական գործերէն են «Պարզաբանութիւն քերականութեան կարճառօտ եւ դիւրիմաց» (1736), «Հատոր երկրորդ քերականութեան. Կիրառութիւն մասանցն բանին որ է շարունակումն իրեարս ըստ քերթողացն» (1736), «Օրինակք բարեւագրաց» (1752), աշխարհաբար լեզւով պատրաստւած դասական հայերէնի քերականութեան գիրք՝ «Գիրք քերականութեան» (1760), «Համառօտ մեկնաբանութիւն տրամաբանութեան» (1822), «Ժամանակագրութիւն» (հրտ. 1951) եւ «Համառօտութիւն պատմութեան Մովսէս Խորենացւոյ» (անտիպ): Անոր լեզւաբանական աշխատանքներէն մեզի հասած է «Ցանկ գիրք Նոր Կտակարանին» երկը (1753):
Բաղդասար Դպիր մեծապէս նպաստած է նաեւ հայ գրական-հրատարակչական աշխատանքներուն, որոնք թափ առած էին Պոլսոյ մէջ՝ հայ տպարաններու ցանցին ստեղծումով եւ ընդարձակումով: Ան կազմած է հայագիտական գիրքերու գիտական-համեմատական բնագրեր: Խմբագրած է պատմական, փիլիսոփայական եւ աստւածաբանական գիրքեր: Յաճախ ի՛նք պատրաստած է հրատարակւելիք գիրքին շարւածքը, ընտրելով ձեռագիր օրինակներ, զանոնք համեմատելով իրարու հետ, սրբագրելով նախկին հրատարակութիւններու սխալներն ու աղաւաղումները՝ վերջնականապէս տպագրութեան յանձնելէ առաջ:
Իր հսկողութեան տակ լոյս տեսած են հայ դասական գրողներու բազմաթիւ գործեր, որոնցմէ շատերը կը տպւէին առաջին անգամ ըլլալով: Ասոնցմէ են՝ Զենոբ Գլակի «Գիրք պատմութեան Երկրին Տարօնոյ» (1719), «Գիրք որ կոչի Հարանց վարք» (1720), Առաքել Սիւնեցիի «Ադամագիրք»-ը (1721), Գրիգոր Նարեկացիի «Մատեան ողբերգութեան» (1726), Սիմէոն Ջուղայեցիի «Գիրք տրամաբանութեան» (1728), Գրիգոր Տաթեւացիի «Գիրք հարցմանց» (1729) եւ Դաւիթ Անյաղթի «Գիրք սահմանաց» (1731) աշխատութիւնները:
Բաղդասար Դպիրի ծննդեան տարեդարձին նւիրւած այս հանրագիտական տեղեկանքն ու արժեւորումը կարժէ պսակել անոր իմաստուն երկտողեակներէն քաղւած հետեւեալ փունջով.
Այր կատարեալ եւ թըշնամւոյն բարի կամի,
Եւ ոչ թէ սոսկ իւր սիրական բարեկամի:
Թէ զըղջանաս ի մեղաց,
Ոչ հեռանաս ի շնորհաց:
Որոյ ձեռքն ի յողորմութիւն առատացան,
Հընձէ նա զայն որպէս մըշակ աոատացան:
Որ ըզխըրատ ծերոց գիտնոց անարգէ,
Նա քան զամէն անարգելիս անարգ է:
Իմաստութիւն շինեաց իւր տուն,
Կանգնեաց ի նմա եօթ ընտիր սիւն:
Իմաստութեա՛ն տուր ըզսիրտ քո,
Բայց հանճարո՛վ միշտ փայլեցոյ:
Ըզխոնարհութիւնս բայց թէ լաւ ճանաչես,
Ի հանդիսի քերթողացըն չամաչես:
