Նկատի չունեմ միայն Հայաստանն ու հայաստանահայութեանը. համայն հայութիւնն է, որպէս ազգային ինքնութիւն, կորցնում Սփիւռքը, կամ, եթէ կուզէք՝ Սփիւռքն էլ է կորցնում Սփիւռքին։
ՅԱԿՈԲ ԱՒԵՏԻՔԵԱՆ
Նկատի չունեմ միայն Հայաստանն ու հայաստանահայութեանը. համայն հայութիւնն է, որպէս ազգային ինքնութիւն, կորցնում Սփիւռքը, կամ, եթէ կուզէք՝ Սփիւռքն էլ է կորցնում Սփիւռքին։
Բաւական երկար ժամանակ հասարակական մտածողութեան մէջ եւ պետական շրջանակներում տիրապետող էր այն միտքը, թէ պատմական դժնի հանգամանքների, տարատեսակ հալածանքների ու, մանաւանդ, Ցեղասպանութեան հետեւանքով գոյացած սփիւռքահայութեան առկայութիւնը հարկաւոր է վերածել առաւելութեան։ Նոյնիսկ օտար պետական գործիչներ (յիշենք Շեւարդնաձէին) պնդում էին, որ կովկասեան երեք երկրներից Ադրբեջանը եթէ ունի նաւթ, Վրաստանը՝ ծով, ապա Հայաստանն օժտւած է աշխարհով մէկ տարածւած եւ ընդհանրապէս բարեկեցիկ կեանքով ապրող հայութեամբ, սփիւռքով։
Անձամբ տեսել եմ այն հեռագիրը, հեռաւոր Ֆիլիպինների մայրաքաղաք Մանիլայում, Սարգիս Կարապետ անունով մեծահարուստ եւ մեծազդեցիկ մի հայի, որը ձեռք էր բերել բացառիկ մենաշնորհը սովետական յայտնի պարախմբեր հրաւիրելու այդ երկիր։ Նա հեռագիրն ուղարկել էր Մոսկւա՝ մշակոյթի նախարար եւ հակահայ Ֆուրցեւային, որ եթէ Խ. Հայաստանի պարի պետական անսամբլը չուղարկեն Ֆիլիպիններ, այլեւս ոչ մի խումբ էլ չի հրաւիրի։ Փափուկ ուժի դրսեւորման, աւելի ճիշտ՝ օգտագործման բացառիկ օրինակ, որը ինքնաբուխ էր, հայի հայկականութեամբ պայմանաւորւած, մինչ Հայաստանում ոչ ոք չգիտէր այդ իսկական հայ մարդու գոյութեան մասին։
Սովետական շրջանում, յատկապէս վերջին տասնամեակներին, Հայաստանի իշխանութիւնները օգտագործեցին Սփիւռքի գործօնը, երբեմն ձախաւէր, բայց աւելի յաճախ՝ երկուստեք շահաւէտ նախաձեռնութիւններով, որքան որ հնարաւոր էր։ Խ. Հայաստանի ղեկավարութիւնը, յաչս Մոսկւայի, յաճախ օգտագործեց նոյնիսկ ՀՅԴ-ի ընդդիմադիր լինելու հանգամանքը՝ Կենտրոնից յաւելեալ արտօնութիւններ ձեռք բերելու նպատակով։ Այլ խօսքով, սովետահայ ղեկավարութիւնը, մասնաւորաբար Կարէն Դեմիրճեանի իշխանութեան ժամանակաշրջանում, գիտցաւ ու գիտակցեց Սփիւռքը որպէս ամբողջութիւն դիտարկելու, նրա հայապահպանութեան ճիգերին աջակցելու անհրաժեշտութիւնը։
Ու երբ թափ առաւ Արցախեան զարթօնքը, նաեւ՝ պատահեց աղէտալի երկրաշարժը, միաժամանակ՝ սկիզբ առաւ անկախութեան շարժումը, սփիւռքահայութիւնը, հոգեբանօրէն ու գործնականապէս, սահուն անցում կատարեց դէպի համազգայնացում՝ տպաւորելով նաեւ օտարներին՝ բարեկամ թէ թշնամի։
Նորից դիմելով սիմւոլիկային՝ յիշենք Շառլ Ազնաւուրին, որի հայկականութիւնը վարակիչ գործօն դարձաւ միջազգային բոլոր հարթակներում, թէ պէտք է օգնել Հայաստանին աղէտի ցաւը ամոքելու, թէ հայութիւնը արժանի է անկախ, բարգաւաճ պետութիւն ունենալու՝ ազատագրւած Արցախը ներառեալ։ Համահայկականութեան գաղափարը վերաճեց պետականութեան գաղափարի, պետականութիւնը՝ յաղթանակներ կերտելու, երկիրը վերաշինելու, արդիական հաստատութիւններ, ճանապարհներ կառուցելու յանձնարարութեան, ներառեալ Արցախը եւ յատկապէ՛ս Արցախը։ Հայկական գաղթօջախներում իմաստաւորւեց հայ լինելու, հայ մնալու ձգտումը, պահանջատիրութիւնը, Ցեղասպանութեան դատապարտման պահանջը մտաւ գործնականացման ուղի։
Այստեղ, միշտ դիմելով սիմւոլիկային՝ ընդգծել է պէտք Լուիզ Մանուկեան Սիմոնի եւ Քըրք Քըրքորեանի անունները, որոնք բացառիկ դեր կատարեցին, նաեւ անուններն այն մարդկանց, որոնք առաջին ներդրողները եղան հայրենի տնտեսութեան զարգացման ասպարէզում, երբեմն բիզնես սկզբունքները ստորադասելով ազգային ապրումներին, ինչը պատճառ դարձաւ, որ տեղացի ընչաքաղց խարդախներ օգտւեն առիթից եւ անվստահելիութեան համբաւ տարածեն մեր ողջ երկրի ու ժողովրդի վրայ։
Յամենայնդէպս, մինչ այդ, հանրապետութեան առաջին նախագահի նախաձեռնութեամբ ստեղծւել էր համահայկական առաջին մարմինը՝ «Հայաստան» հիմնադրամը, որը հետագայ տարիներին թէեւ ակնկալութիւններին համարժէք արդիւնաւէտութիւնը չունեցաւ, այդուհանդերձ խորհրդանշեց հայութեան մեկութեան՝ Հայաստան-Արցախ-Սփիւռք եռամիասնութեան գաղափարը։ Հետագայում, Մեծ Եղեռնի 100-ամեայ տարելիցին ընդառաջ, արդէն երրորդ նախագահի օրօք, կազմւեց համահայկականութիւնը խորհրդանշող մէկ այլ՝ Ցեղասպանութեան 100-րդ տարելիցի մարմին, որը կոչւած էր աւելի ուշ վերածւելու մշտապէս գործող համահայկական կենտրոնական կառոյցի, եթէ…
…Եթէ չլինէր 2018 թւականի յեղափոխական խորշակը, կործանարար իր բոլոր հետեւանքներով։ Դրանց մասին շատ է գրւել եւ է՛լ աւելի դաժան բաներ կը գրւեն յետոյ։ Միայն նշենք երկու բան, երկու կործանիչ հարւածներ համահայկականութեան սրտին։ Առաջինը՝ 44-օրեայ պատերազմի ընթացքում հաւաքւած շուրջ 170 մլն դոլարի ապօրինի օգտագործումը, երկրորդ՝ Փաշինեանի յայտարարութիւնը, թէ Ցեղասպանութեան հարցով թող այսուհետեւ Սփիւռքը զբաղւի։ Սփիւռքը, եւ ոչ միայն, կազմաքանդող արարք եւ խօսք։ Խօսք՝ որը բաժանարար է ըստ էութեան, եւ կործանարար՝ ըստ ամենայնի։ Դրանց վրայ գումարէք պատերազմում կրած մեր պարտութիւնը, հայրենի տարածքների զաւթումը, հազարաւոր զոհերի ու վիրաւորների կեանքի եւ արեան հէնքի վրայ խոստացւած «խաղաղութեան դարաշրջանը», եւ կը ստանաք հայութեան յուսաբեկման ողջ պատկերը։
Մեծն Թեքէյեանը դեռեւս 1918 թւին է գրել.
«Կարենալու համար ապրիլ այսուհետեւ,
Օդի, ջուրի, հացի նըման՝
Մենք պէտք ունինք Հպարտութեան»։
Մեզնից գողացւեց այդ Հպարտութիւնը։ Ահա սա՛ է ամենասարսափելին։ Ճիշտ է, մի օր յետ կը բերե՛նք այդ Հպարտութիւնը։ Սակայն մինչ այդ՝ ինչպէ՞ս է դիմանալու Սփիւռքը, ի՞նչն է լինելու նրա հայ մնալու պատճառ-բացատրութիւնը, իմա՛ստը։
«Ազգ»
