«ՎԵՐՋԻՆ ՓՐԿՒԱԾԻ» ՇԱԼԱԿԻՆ ՅԱՅՏՆՒԱԾ ՏՈՒՆՆ ՈՒ ՏՆԵՑԻՆԵՐԸ

ՀԱՏԻՍ

 

Մայիս ամսւայ առաջին կէսին իրանահայ  հանդիսատեսն առիթն ունեցաւ դիտելու Ցեղասպանութեան վերապրածներից մէկի յուշագրութիւնների հիման վրայ մշակւած «Տունս շալակած» ներկայացումը:

Պիէսի մշակումը Բիայնա Մահմուդեանի աշխատանքն էր, որը գրւել է Շարիս Մալքոմ Աբգարի «Վերջին վերապրողը» վէպի հիման վրայ: Վէպը պատմում է Օսմանեան թուրքերի ձեռքով իրականացւած հայերի ցեղասպանութեան մասին։ «Վերջին փրկւածը» հեղինակի տատի ձեռագիր թղթերի ու պատմածների հիման վրայ է գրւել եւ պատմում է նրա ընտանիքի մասին (հեղինակի տատ ու պապի) Առաջին համաշխարհայինի  համատեքստում իրականացւած Եղեռնի մասին։ Ընտանիքի հայրը ուղարկւում է պատերազմ, իսկ մայրն ու երկու երեխաները ստիպւած բռնում են աքսորի ճամբան…

Պէտք է խոստովանել, որ իրանահայ բեմը երկար ժամանակ նման լուծումներով ու ողնաշարով գործ չէր տեսել:

Ներկայացումն իրականացրել է «Սիփան» միութեան «Մկրտիչ Թաշճեան» թատերախումբը:

Բեմական լուծումների մասին անդրադարձի առիթներ եղել են ու էլի են լինելու: Հազիւ մէկ շաբաթ էր անցել վերջին վարագոյրից, երբ «ԱԼԻՔ»-ի յարկի ներքոյ հիւրընկալեցինք «Տունս շալակած»-ի ռեժիսոր Բիայնա Մահմուդեանին, պարային կատարումների խորիոգրաֆներ Վեդի Նազարեանին, Լինէթ Սարգսեանին ու Ալմարա Շամիրեանին, զգեստի ձեւաւորող ու դիզայներ Անուշ Յովհաննիսեանին, վէպի հեղինակ Շարիս Մելքոմ Աբգարին, եւ դերասանական կազմից Էրւին Գալստեանին ու Զօրիկ Շահբազեանին:

Զրոյցի ընթացքում շօշափւել են «Տունս շալակած»-ի թատերգութեան լեզւական, տեսարանների պատկերային լուծումների, պարային կատարումներով առանձնացող գործողութիւնների, թատերական խօսքի էութեան եւ իրանահայ բեմից դէպի արհեստավարժ ասպարէզ բացւող պատուհանների թեմաները: 

Էրւին Գալստեանը պատասխանելով այն հարցին, որ ներկայացման ընթացքում խօսող դերակատարները տեղում կանգնած ու մարմով խաղարկութիւնը սահմանւած կարծես միայն պատմող ձայներ լինէին եւ, թէ ո՞րն է թատերական ներկայացման եւ ասմունքային կատարման սահմանագիծը, նշեց.

«Ինձ համար եւս լուրջ իրավիճակ էր: Պէտք է տեղում կանգնած մոնոլոգ անես, եւ սա այն դէպքում, երբ թատրոնը հիմնականում խաղարկութիւն է, նոյնիսկ լուռ խաղերով ու ակտերով: «Տունս շալակած»-ում փորձել եմ տեղաւորւել պատմողի կերպարում, միաժամանակ քայլելով այդ ասմունքի ու խաղարկութեան միջեւ բարակ թելի վրայով…»:

Բիայնա . «Շարունակեմ Էրւինի խօսքը: Կարծում եմ պէտք է ասւի, որ իւրաքանչիւր դերակատարից նման պահանջ էի դրել, որ եկել են պատմելու իրենց կերպարի գլխով անցածը:  Ճիշտ է, վտանգաւոր էր, բայց ամէն մէկը, ոնց որ, հարցազրոյցի նստած լինէր կամերայի դիմաց: Դա մենք տեսել ենք նաեւ տարբեր տեսանիւթերում, որտեղ վերապրածն իր գլխին եկածի մասին է պատմում էկրանից: Այնպէս, որ սա որպէս ձեւաչափ՝ փորձ էր հաւատարիմ մնալ հասարակութեան աչքին ծանօթ պատկերներին: Հասկանալի է նաեւ, որ գուցէ թւայ՝ դրանով նոր բան չես ստեղծի կամ չես աւելացնելու եղածին: Մտածեցինք թատրոնի մեդիոմին համապատասխան պատկերներով ու գոյներով ստեղծւող տեսարաննրով խօսել պատմւող դրւագների մասին»:

Հատիս – Պատկերային տեսարանների կերտումները համապատասխան դիզայն ու զգեստաւորում են պահանջում: Թեհրանահայ հանդիսատեսը դա տեսաւ նաեւ «Հին աստւածներ» ներկայացմանը Անուշ Յովհաննիսեանի եւ Բիայնա Մահմուդեանի համագործակցութեան ժամանակ:

Անուշ – Սկսեմ այնտեղից, որ իմ աշխատելու հիմնական ձեւը՝ սկզբից ընթերցում ու ծանօթանում եմ պիէսի հետ, յետոյ ուշադիր հետեւում եմ պատմութեան դրւագներին ու պատկերացնում դրանց պատկերային գոյնն ու լուծումները, ապա հասնում եմ զգեստի բաժնին, եւ բնականաբար հանդիսատեսի համար ընկալելի տեսարաններին…կարեւոր է, որ արարումն ու տեսարանները պատմութեան պատմողականութիւնը լրացնելու համար լինեն: Իսկ այս պիէսում կար 7 այդպիսի դրւագային պատումներ՝ տունը, աղջնակի հետ կատարւածը, գետից անցնելու տեսարանը, անապատը,  շրջանակների հետ խաղարկութիւնն ու տուն ու տեղ դնելը…Բիայնայի հետ որոշեցինք, որ խաղարկութեան որ բաժնում՝ ինչ լուծումներով խաղ ունենալ, սկսած թղթերով ներկայացւող պատկերից, վերջացրած շորերի ու կտորների հետ խաղարկութեամբ: Տեսարաններից մի քանիսում զգեստը պէտք է վերափոխւէր տեսարանի դինամիկային համապատասխան, ինչի միջոցով բեմի անդորրը վայրկեանապէս փոխւելու էր բռնաբարութեան տեսարանի: Կան դրւագներ, որոնք վէպում չկան կամ այլ պատմութիւնից են վերցւած:  Երկու մասերի բաժանւած գորգի պատմութիւնը: Բիայնայի հետ խորհրդակցելով այդ պատկերը եւս դրւեց պատմութեան մէջ: Խօսքը Ցեղասպանութեան թանգարանում պահւող գորգի յայտնի պատմութեան մասին է:

Պատմութիւնը բնականաբար վերցւած է  համապատասխան վէպից: Միանգամից պարզենք, որ բնական կը լինի, եթէ ասւի, որ վէպից քաղւած պիէսը չի կարող ընդգծկել բոլոր դրւագները: Այն հազիւ պատմութեան մի մասը կարողանայ ներառել իր մէջ: Ինչ զգացիք, երբ առաջին անգամ ծանօթացաք պիէսի հետ:

Շարիս Մելքոմ Աբգար – Տեքստի հետ կապւած, պէտք է ասեմ որ պիէսում հազիւ գրքի պատմութեան 10 տոկոսի մասին է պատմւում: Ասեմ նաեւ, որ պիէսի մշակման գաղափարը Բիայնայինն էր: Մէկ տարի առաջ՝ Ցեղասպանութեան տարելիցի օրերին էր, երբ մեր տանը նստած, Բիայնան նշեց, որ «110 ամեակի» գծով ցանկանում է նախագիծ իրականացնել: Իսկ, երբ ասացի, որ գիրքս կայ, երկուսիս ուղեղում էլ չէր տեղաւորւում, որ հնարաւոր կը լինի այդ ցաւոտ պատմութիւնից պիէս քաղել: Իհարէկէ ցանկալի կը լինէր եթէ կրճատումներն աւելի քիչ լինէին ու պատմութեան դէպքերը, ինչպէս նշւած է գրքում, այնպէս էլ ներկայացնելու հնարաւորութիւն լինէր: Ինքը՝ պատմութիւնը տատիս պատմածներն ու գրառումներն են, որոնցում այնքան շատ են հոգին տանջող դրւագները, որ նոյնիսկ ինքս չեմ փորձել նշւի վէպում: Այնտեղ կայ աղջիկների խաչելութեան, բռնութիւնների ու մորթւելու եւ այլ ցաւոտ պատմութիւններ, որոնց մասին տարբեր պատճառներով անդրադարձ չկայ վէպում: Պատճառների մի մասը իմ մէջ է, այսինք խուսափել եմ այդքան ցաւոտ դարձնել պատումները, իսկ միւս մասը հրատարակելու արտօնագրի մէջ էր: Երկար տարիներ սպասելուց յետոյ հազիւ էինք ստացել հրատարակելու իրաւունքը, երբ անմիջապէս  յայտնեցին, որ թոյլտւութիւն չկայ: Պահանջել էին 2 միլիոն զոհերի թիւը դարձնել 500 հազար…նախաբանը նոյնպէս ջուր մտաւ: Իսկ մնացածի մասին ինքներդ պատկերացրէք: Կային տեսարաններ, որոնք տատս իր գրառումներում արձանագրել ու ինձ էր փոխանցել, բայց պահի ազդեցութեան տակ որոշել էի դուրս թողնել վէպից՝ մտածելով, որ ընթերցողը գուցէ չդիմանայ: Նոյնիսկ ինքը՝ տատս մի քանի անգամ փորձել է վառել այդ ձեռագրերը: Նրա ունեցած յուշերն ու յիշողութիւնը եւս ցաւը թանձրացնող յատկութիւն ունէր: Գրքում տող կայ, որն ուղիղ մէջբերում է թուրքերից, երբ հայերին էին դաշնահարում. «Ոնց որ կով մորթած լինենք»… Կար նաեւ մէկ այլ խնդիր: Գրելիս կարելի է արհաւիրքի պատկերները, ինչպէս որ կար ու պէտք էր ցնցող ներկայացնել, բայց դա երբ ներկայացման համար ես պատրաստում ու բեմ հանում, պէտք է հաշւի առնես հանդիսատեսի համբերութիւնն ու ներւերը: Մէկ-մէկ էլ ինքս ինձ հետ խօսում ու հարցնում եմ, որ արդեօք կատարածը հանգստացրել է նրանց հոգին (զոհերի), կամ արդեօք խաղաղւել են, կամ ճիշտ վարւեցինք արդեօք նրանց պատմածի հետ…

Ցաւոտ ներկայացման հետ ոնց որ կոնտրաստի մէջ մտնէր Երւանդը՝ ընտանիքի հայրը: Դուք մարմնաւորում էիք այդ կերպարը: Յուսադրող ու ժպտադէմ դէմքով: Որն էր այդ դրական կերպարի գաղտնիքը:

Զօրիկ – Երւանդի կերպարը գրքում չկայ: Երւանդը Բիայնայի կողմից է մուտք գործել պիէս: Գիտենք, որ Եւգինէն ունեցել է ծնողներ: Այդպէս որոշւեց ունենալ նաեւ Երւանդին: Նա ներկայացման ժամանակ ասում է՝ «ոմանց համար որոշ դէպքերից յետոյ կեանքն այլեւս նոյնը լինել չի կարող, եւ ամէն բան դառնում է կարօտ»…իրօք այդպէս է: Նոյնիսկ եթէ այդ դերն ես տանում: Տան տղամարդիկ, Ցեղասպանութեան փաստերի համաձայն, զօրակոչւել են ու հեռացւել ընտանիքներից՝ շուտով վերադառնալու յոյսով, բայց երբեք չեն վերադարձել: Իսկ պիէսում Երւանդը ամէն գնով փորձում էր ցաւը թեթեւացնել, քանի որ ինքը նոյն ցաւի միջով էր անցել: Փորձում էր բեռ չդառնար նաեւ: Կերպարի ժպիտն ու կեցւածքը հէնց դրանով էր պայմանաւորւած:

Նաեւ ասեմ, որ ես բախտն ունեմ տանը մասնաւոր ուսուցիչ ունենալ՝ Բիայնայի ներկայութեան շնորհիւ: Այդպէս էլ նա իմ հագով դարձրեց կերպարը: Երւանդը կոչւած էր ցաւն ու յոյզն իր մէջ խեղդել ու որպէս տան տղամարդ պաշտպանել իր ընտանիքը:

Հատիս – Ներկայացումը դիտելուց յետոյ Բիայնային գրեցի, ու չեմ չափազնացնելու եթէ կրկնեմ, որ բեմադրիչն իր ուժն է ցուցադրում, յատկապէս, երբ ոչ պրոֆեսիոնալ դերասանական կազմով է նման ներկայացում բեմ տանում:  Թէ չէ պրոֆեսիոնալ անձնակազմի հետ բոլորն էլ կարող են: Իսկ ներկայացումը դիտելուց յետոյ մայեստրօ Լորիս Ճգնաւորեանը նոյն կերպ արձագանքեց ասելով, որ «երաժշտութեան պէս ամէն մի նոտա իր ճիշտ տեղում ու հասանելի երանգն ունէր»: Լարած նւագարանի պէս էին պարային կատարողները, մի խօսքով մշակումը պատկերային երաժշտութիւն էր՝ ժեստերի լեզւով հնչած մեղեդու օրինակով:

Վեդի – Երբ ներկայացմանը խաղալու առաջարկն եղաւ, չէ չասացի, որովհետեւ նախ գիտես, որ Բիայնայի հետ քեզ լաւ գործ է սպասւում, երկրորդը՝ աճելու լաւ հնարաւորութիւն կայ: Բիայնայի տեսակն է այդպիսին, որ ընթացք է տալիս դիմացինին՝ բացւելու, ծաղկելու, նոր բան ասելու…իսկ, երբ Անուշի հետ խորհրդակցական մեր հանդիպումներին միացան Ալմարան ու Լինէթը, ամէն բան կարծես աւելի արագ ընթացք ստացաւ: Գիտէինք, որ խումբն իզօրու է համապատասխան լուծումներ տալ իւրաքանչիւր պատկերային հանգոյցի:

Հատիս – Պարային կատարումների հարցում երկար բեմական փորձ ունէք: Իսկ թատերական ներկայացումների հարցում կարելի է ասել, որ ձեր՝ «Արարատ» պարախումբը եւս նման նկարներ ունի իր յիշատակի ալբոմում: Սկսած  Էրւին Գալստեանի հետ համագործակցութիւնից, վերջացրած Բիայնայի «Հին Աստւածներ»-ով: Այժմ էլ «Տունս շալակած»-ով: Սա իր տեսակով տարբեր է դարձնում պարախմբի ելոյթները: Այստեղ արդէն հանդէս էք եկել որպէս դերասան: Ի՞նչ էք կարծում,  դէպի արհեստավարժ բեմ տանող ճանապարհի՞ն էք կանգնած թէ ի՛նչ:

Լինէթ – Անահիտ Աբադի հետ եւս համագործակցել է խումբը  «Սիաւաշ եւ Սուդաբէ» ներկայացման ժամանակ: Լաւ խօսքեր հնչեցին պարախմբի անդամների հասցէին: Որի համար շնորհակալ ենք: Բայց կուզենայի երկու կարեւոր հարցի անդրադառնալ: Արհեստավարժ ասպարէզ դուրս գալու խնդիրների մասին է: Այդ հարցում մեծ դեր ունեն իրանական բեմերում լինելու առիթները: Բայց մինչեւ այդ պիտի քեզ նկատած լինեն: Իսկ մեր հարցում դեռ այլ խանգարող խնդիր էլ կայ: Պայմանագրի համաձայն որոշակի արգելքներ են նշւած մեր եւ մեր միութիւնների միջեւ: Այդ ուղղութեամբ երեւի արժէ աշխատել, կամ միութիւնների ուշադրութեանը յանձնել որոշ հարցեր ու արհեստավարժ մօտեցումների գոյնով խնդիրներ:

Ալմարա- Ներկայացման ժամանակ շարժումների հարցում ազատութիւն կար: Ամէն մէկը համադրաբար պատմութեան բեռի մի պոչից բռնած փորձում էր խաղալ իր զգացմունքներին համապատասխան: Իմպրովիզացիա կար: Իհարկէ ամէն բան լաւ է, մինչեւ անսպասելի ինչ որ դէպք կամ բան պատահի: Ներկայացման չորրորդ գիշերը Լինէթը վնասեց իր ոտքը: Բեմում առաջին տեսարանի խաղի ժամանակ սահեց ու ոտքը ոլորեց: Մեր բեմերն էլ պէտք է մտածեն համապատասխան ստանդարդներին մօտենալու մասին:  Այդ գիշեր անմիջապէս փոխարինեցի Լինէթին: Բայց ինքը շարունակեց խաղալ միւս տեսարաններում: Պրոֆեսիոնալ մօտեցումը՝ այո՛ կայ մեր երեխաների մօտ, ուղղակի նրանց հետ պրոֆեսիոնալի պէս չեն վարւում: Դա է, որ որպէս առաջին քայլ պէտք է ուղղել կամ լուծում գտնի:

Հարց – Դերասանները երբ ցանականան կարող են դուրս գալ՝ Իրանական ու վերադառնալ հայկական բեմ, իսկ ձեր դէպքում՝ չար կատակի պէս՝ երբ ցանականաք կարող էք միայն դուրս գալ: Ինչն է բեմից կառչած պահում մեր պարն ու պարարւեստը, չէ որ մնալն էլ պակաս թանկ հաճոյք չէ:

Ալմարա – Օրինակներով խօսեմ: Զգեստը չափազանց թանկ է նստում: Մի մասը միութիւնն է հոգում, իսկ միւս բաժինը պէտք է ինքդ վճարես: Իսկ միւս երեխաների դէպքում դեռ այդ ծախսին աւելանում է երթեւեկութիւնն ու պարապմունքների համար նախատեսւած վճարումները:

Հարց – Խօսքը շարունակելու համար ասեմ, որ եթէ իրանական բեմերում դերասանը խաղում է 50-ից 60 հանդիսատեսի համար, ապա մեր դէպքում խմբերն աւելի քան 10 տարի՝ 300-ից 400 հանդսիատեսի առաջ ելոյթի փորձն ունեն: Սա համեմատելու լաւ առիթ է նաեւ արհեստավարժ բեմերը հեշտութեամբ յաղթահարելու կարողութեան առումով: Ինչը սակայն ինչ-ինչ պատճառներով, որոնց մի մասն էլ դերասանի կամ պարուհու պատճառով տեղի չի ունենաում: Կուզենայի միւս մասի վրայ աւելի ծանրանայինք: Արդեօք ներկայացումը դիտելու համար հրաւիրւած ռեժիսորներ ու թատերական գործիչներ կային ձեր ցուցակում:

Բիայնա – Թատերական գործիչների անունների ցուցակ ունեմ կազմած, բայց չեմ փորձել հրաւէրի մասին խօսել: Ցանկութիւն կար հրաւիրելու, բայց խուսափեցի մերժում ստանալու ստրեսից: 

Հարց – Կարծում եմ որոշ հարցերի մասին ժամանակ առ ժամանակ բարձրաձայնելու կարիքը կայ: Այն, որ իրանական բեմերի հետ միասին աճելը կը կարողանայ տեղքայլի մատնւած մեր բեմերը աճեցնել: Սա նշանակում է նաեւ, որ անհրաժեշտ է շփւել թատերական գործիչների հետ, կամ առիթը բաց չթողնելով սահամանափակ կերպով գոնէ նրանց ներկայութիւնն ապահովել մեր ներկայացումներում: Կը գան, կը նկատեն դերասաններին, գաղափար կը կազմեն մեր կարողութիւնների մասին, ու հաւանաբար ճանապարհ կը բացւի նաեւ մեր դերասանների առաջ:

Անուշ – Ես շարունակ նոյնն եմ շեշտում, քանի որ սեփական փորձից գիտեմ դա: Թատրոնում աճելու հնարաւորութիւն կունենաս այն ժամանակ, երբ տարբեր լուծումներով տարբեր մարդկանց ու ձայներ լսես:  Մենք պէտք է դուրս գանք մեր շերամակից ու ունեցած փորձով, եթէ ունենք, կիսւենք իրանականի հետ: Իսկ այնտեղից ստացածը փոխանցենք իրանահայ բեմ: Գոնէ արհեստական շնչառութիւն կը տանք մեր բեմին:

Հարց – Պրոֆեսիոնալիզմի մասին խօսելը հեշտ է, յատկապէս,  երբ ցանկանաս  ասել՝ չկայ այն: Որպէս օրինակ, կուզենայի համեմատութեան կարգով Էրւինին հարց տալ, որ, երբ Թեհրանի ամենապահանջւած «Մոլաւի»-ի բեմում խաղում էիք ձեր գրած «Ֆերէյդուն»-ը, որտեղ գնդապետ-օդաչուի դերում մէկ ժամից աւելի մենախաղով խօսում էիք պատերազմական յուշերի մասին, այդ էլ  ամենախստապահանջ հանդիսատեսի առաջ, եւ այժմ նման զինւորականի զգեստով Բիայնայի պիէսում,  ինչ նմանութիւն էք նկատել «Տունս շալակած»-ում Եղեռնի արհաւիրքի միջով անցնող գնդապետի կերպարում խաղալու մասով:

Էրւին – Դա հէնց այն նրբութիւն պարունակող խնդիրն է, ինչի միջով անցնելուց յետոյ ես միայն հասկանում, որ արածդ  հասկանալի էր թէ ոչ, կամ եթէ ինչ որ բանով այն չէ, ապա ինչն է պակասում քեզ: Առաջինը փորձում ես ինքդ քեզ ընկալել այդ կերպարում, ու նոր մտածում՝ փոխանցելու մասին: «Ֆերէյդուն»-ում ես էի ու դատարկ բեմով հանդիսատեսը: Բիայնան մեր զրոյցի ընթացքում նշեց, որ բոլորին ասել էր՝ խաղարկութեան ընթացքում փորձէք զգալ, որ սա հարցազրոյց է, ու պատմում էք եղելութեան մասին: Իսկ «Ֆերէյդուն»-ում՝ հէնց հարցազրոյցի էի կամերայի դէմը նստած: Դրա համար «Տունս շալակած»-ի համար, ոնց որ անցեալից ունեցած փորձը կար, ուղղակի պատմութիւնը նոյնը չէր: Մի կողմում մոռացւած լինելու զգացողութիւնն էր, միւսում՝ հարազատ թւացող ժողովրդի դիմաց պատասխանատւութիւնը, բայց օգնել չկարողանալը: Ահա, թէ ցաւից՝ ցաւ, որքան մեծ տարածութիւն կայ…

Հարց – Փաստօրէն վերադարձանք տեքստին: Չէք կարծում, որ երկար բարակ խօսակցութիւնները  մի քիչ ձանձրալի էին հանդիսատեսի համար: Մանաւանդ, որ թեման խիստ ծանր էր ու ցաւոտ:

Շարիս – Խօսքերում նշւեց տեքսի խմբագրման կարեւորութեան մասին: Իհարկէ, որ գիրքը խմբագրւել է: Ուղղակի թարգմանութիւնն այնպիսին էր յարմարեցւած, որ համամարդկային ոչ մէկ այլ ցաւի հետ չչափւող այս ծանրագոյն թեման, հնարաւոր լինի թեթեւացնել: Կամ որոշ տեսարաններում թեթեւացնել այն, յատկապէս, երբ տանն են երեխանները: Դա մտածւած էր արւած, որ ինչպէս կասեն՝ «տնավարի» հարազատ մթնոլորտ ստեղծւի հանդիսատեսի աչքին, իհարկէ կարող էինք փոխարէնը արեւմտահայերէնով խաղալ, բայց կարծում եմ հանդիսատասի համար աւելի ծանր կը դառնար ամէն բան:

Զօրիկ – Ընկալելու հարցում ես կը ցանկանայի մի քանի խնդրի շուրջ խօսել: Նախ այն մասին, որ այսօր ընթերցանութիւնը խիստ պակասում է համայնքում: Շարունակ նահանջ ենք ապրում այդ պատճառով: Ու չես կարող արւեստն իջեցնել այն մակարդակի, որ բոլոր շերտերին էլ հասկանալի լինի: Չկայ հասարակութիւն, որում արւեստն ու թատրոնն ու գրական լեզուն բոլորին հասանելի լինեն: Մենք եւս բացառութիւն չենք: Բայց ոչ հեռու անցեալում մեր համայնքում գրական հայերէնը ոչ մէկին խորթ չէր: Բոլորի տանը հարուստ գրականութիւնով մեծ գրադարան կար: Ասմունքի երեկոներին եւս հնչածը մաքուր հայերէն է ու գրականութիւն…

Հարց – Ճիշտ էք: Տպաւորութիւն կայ, որ մայրենին սեփական լեզւի պէս չի հնչում կամ ընկալւում որոշ դէպքերում, կամ որոշների մօտ: Մատների արանքով ենք նայում հարցին ու անցնում ենք կողքով: Իսկ բեմն ու ասմունքային կատարումները եւս բացառութիւն չեն: Նշածս խնդիրն այնտեղ էլ է նկատելի: Ակցենտի հաշւին ենք դնում, բայց դա կապ չունի: Գուցէ լեզւի ոգին ու հոգին է, որ չենք ընկալում: Բեմում կարծում եմ դա ամենաշատն էր նկատելի…

Բիայնա – Տեքստի համար եթէ թերութիւն կայ դա ինձ վրայ եմ վերցնում: Փաստ է նաեւ, որ հազիւ մի երկու արհեստավարժ դերասան կայ, ինչպէս նաեւ թերութիւններով տեքստը, կողքից էլ տեխնիկական բազմաթիւ խնդիրներ, բայց միեւնոյն ժամանակ կամք՝ բեմադրութիւն անելու: Պատիւ խմբի անդամներին, եկան ու արեցին: Ասեմ, որ մեր միութիւններին յատուկ թղթաբանութիւններն ու ժամանակի վատնումը շրջանցելը եւս ինքնին արհեստավարժ մարդու դրսեւորում էր: Հաշւի առէք, որ նեկայ պայմաններում բեմադրութիւն անելն ինչ կարգի բեռ է ե՛ւ դերասանի՝ ով մի բան էլ դեռ գրպանից է ծախսում, ե՛ւ գրողի, ով ցաւով համաձայնւում է գրքի ու պատմութեան կրճատումներին, ե՛ւ միութեան, որն առանց այդ էլ  ծախսերի տակ է չոքած… եւ բնականաբար հանդիսատեսի, ով ընտանիքով է ներկայանում ու սա եւս պակաս ծախս չէ նրա համար: Կարծես ինքնաբերաբար փորձում ենք հասկանալ մէկս միւսին: Սա ես տեսայ նաեւ գործի շուրջ հաւաքւած արւեստագէտների մէջ: Արհեստավարժ մարդիկ են, որ համեստութեամբ են փայլում ու մէկը միւսի խօսքը լսելու կարողութիւնն են զարգացրել իրենց մէջ: