چالش ژئوپلیتیکی ارمنستان و جمهوری آذربایجان یکی از با اهمیت‌ترین و حساس‌ترین مسئله منطقه‌ای است که علاوه بر اینکه دخالت کشورهای عضو ناتو مانند ترکیه، آمریکا و انگلیس در آن دیده می‌شود؛ راه‌های دیپلماتیک نیز برای حل مناقشه به نتیجه نرسیده و همچنان بسیاری از موضوعات مانند کریدور لاچین و زنگزور نیز ابهام دارند.
به گزارش ایسنا، برخی از تحلیل‌گران حمایت همه‌جانبه ترکیه از باکو، تلاش‌های ناتو برای دستیابی به این منطقه، نقش رژیم صهیونیستی و یا آمریکا و انگلیس را در این تحولات موثر می‌دانند و مسائلی مانند کریدور زنگزور و مرزها تنها معلول این اتفاقات هستند؛ در حالی‌که ریشه‌های اصلی موضوعات قفقاز جنوبی به سابقه تاریخی درگیری‌ها میان ارمنستان و آذربایجان بر می‌گردد.
برخی طرف‌ها در واقع تلاش می‌کنند ابتدا با راه‌اندازی کریدور مسئله را نوعی دیگر نشان دهند و سپس به تدریج با اتصال قلمرو جمهوری آذربایجان و مناطق جنوبی استان سیونیک در جنوب ارمنستان، فضا را برای هدف بزرگ‌تر آماده می‌کنند تا یک منطقه بزرگ با زبان و ملیت خود داشته باشند.
احمد کاظمی پژوهشگر ارشد اوراسیا درباره تنش‌های اخیر در منطقه قفقاز جنوبی نیز معتقد است «تلاش‌های باکو برای ایجاد دالان موهوم زنگزور بخشی از فتنه ناتو با محوریت انگلستان برای جلوگیری از گذار به نظم نوین جهانی با محوریت ایران، روسیه و چین است؛ نه در موافقتنامه ۲۰۲۰ که پس از جنگ دوم قره‌باغ به امضا رسید، مبنای حقوقی برای این دالان وجود دارد نه با وجود اتصال جمهوری آذربایجان به نخجوان از خاک ایران (راه ارس) به چنین دالانی نیاز نیست».
جایگاه کوچک قفقاز جنوبی در استراتژی آمریکا
سالار سیف‌الدینی پژوهشگر مسائل قفقاز در گفت‌وگو با ایسنا درباره تحولات اخیر در قفقاز جنوبی و تلاش‌های باکو برای تنش جدید در منطقه گفت: «تمام این اتفاقات محصول فروپاشی و انحلال شوروی است. از طرف دیگر، شاید اصلا به یاد نیاوریم آخرین انتخابات در باکو چه زمانی بوده و رئیس حکومت یکی از راه‌ها برای ماندن در قدرت را حماسی انتخاب کرده و دائما می‌گوید ما در جنگ هستیم تا اینکه پاسخگویی به افکار عمومی در داخل کشورش را نداشته باشد».
سیف‌الدینی همچنین در رابطه با نقش آمریکا و روسیه در منطقه قفقاز جنوبی گفت که «کاملا نمی‌توان اطمینان داشت که دخالت‌های خارجی تاثیر زیادی داشته باشد زیرا منطقه قفقاز جنوبی مورد توجه ایالات متحده نیست و در استراتژی آمریکا جایگاه کوچکی دارد، روسیه نیز توجهات دیگری دارد و نمی‌خواهد در قفقاز جنوبی بار این‌ها را به دوش بکشد».
این پژوهشگر مسائل قفقاز درباره اخباری مبنی بر توافقات نیکول پاشینیان نخست‌وزیر ارمنستان با باکو که موجب اعتراض شدید ارامنه به ویژه جامعه دیاسپورا شده است، گفت: «به وضوح نمی‌شود صحبت کرد که منظور از شایعات چه نوع مذاکراتی است؛ اینکه آیا رسما قره‌باغ کوهستانی را به باکو واگذار می‌کند. بیشتر همان جامعه دیاسپورا روی این مسئله تاکید کرده بودند، لذا فکر نمی‌کنم پاشینیان بخواهد خاک کشور ارمنستان را واگذار کند».
پاشینیان پیشتر گفته بود ارمنستان آماده است به طور مشروط و اگر باکو امنیت ارمنستانی‌های حاضر در قره‌باغ را تضمین کند، این منطقه را به عنوان بخشی از جمهوری آذربایجان به رسمیت بشناسد.
احتمال توافق پوتین و اردوغان بر سر قره‌باغ؟
سیف‌الدینی همچنین با اشاره به دیدار اخیر رجب طیب اردوغان رئیس‌جمهور ترکیه با ولادیمیر پوتین همتای روس خود در سوچی گفت: «این احتمال وجود دارد که اردوغان و پوتین در سوچی به توافقی رسیده باشند و روسیه امتیازی داده باشد که ترکیه مداخله کند، ضمن اینکه پاشینیان هم از حمایت روسیه قطع امید کرده است».
ایروان بعد از انتخابات سال ۲۰۱۸ و روی کار آمدن پاشینیان، تلاش خود را برای فاصله گرفتن از روس‌ها و پیمان امنیت جمعی حفظ کرد، البته دلایل کافی نیز برای این کار دارد و معتقد است وقتی بارها به خاک ارمنستان حمله شده اما روسیه عکس‌العملی نداشته بنابراین ضرورتی نمی‌بیند همچنان در پیمان امنیت جمعی بماند.
بنابراین باید به این مسئله توجه کرد که چه اتفاقی افتاده که در شرایط امروزی برخی کشورها با یکدیگر هماهنگ هستند و یا اگر می‌بینیم تحرکی توسط بازیگرها به صورت نامحسوس انجام می‌شود، باید دید بازیگر پشت صحنه چه وعده‌ای داده است.
خط قرمز ایران درباره تغییر ژئوپولیتیک منطقه
کارشناسان معتقد هستند، در چنین شرایطی جمهوری اسلامی ایران باید مراقب باشد تا بازی فضای رسانه‌ای ایجاد شده را نخورد و واقعیت میدان را درک کند. ایران هم صراحتا اعلام کرده جابجایی مرزها خط قرمز تهران است.
سید ابراهیم رئیسی رئیس‌جمهوری اسلامی ایران روز شنبه در پاسخ به تماس پاشینیان و در واکنش به گزارش او از آخرین تحولات منطقه قفقاز، ضمن اعلام مجدد مخالفت جدی تهران با هرگونه تشنج و نیز تغییر در مرزهای تاریخی منطقه، بر آمادگی ایران به عنوان همسایه‌ای قدرتمند، برای ایفای نقش موثر در جلوگیری از درگیری جدید و هرگونه تغییر در ژئوپلتیک منطقه تاکید کرد.
او همچنین با اعلام حمایت جمهوری اسلامی ایران از تمامیت ارضی تمام کشورهای منطقه گفت: «معتقدیم مسائل منطقه باید با گفت‌وگو میان کشورهای منطقه حل و فصل شده و به طور جدی مخالف باز شدن پای کشورهای بیگانه به منطقه قفقاز هستیم. ایران آمادگی دارد نقش خود را برای کمک به حل و فصل مسائل از طریق گفتگوهای دیپلماتیک ایفا کند».
پاشینیان نیز ضمن قدردانی از مواضع جمهوری اسلامی ایران در منطقه قفقاز، گزارشی از آخرین وضعیت همکاری‌های اقتصادی دو کشور و نیز اقدامات انجام شده برای تسریع در اجرای توافقات به دست آمده در سفر سال گذشته خود به تهران ارائه کرد.
محمد جمشیدی معاون سیاسی رئیس‌جمهور نیز تاکید کرد که رئیسی در این گفت‌وگو تاکید کرد «هرگونه تغییر ژئوپولیتیک و مرزهای منطقه خط قرمز ماست، غیر از فرمت ۳+۳، همکاری با هر بیگانه، اجرای رزمایش با آن‌ها و سفرهای مشکوک فقط اوضاع را پیچیده می‌کند و ایران آماده هرگونه کمک به دو طرف برای حل و فصل موضوع است».
ایران اجازه تغییر مرزها را نمی‌دهد
درباره موضوع تغییر مرزها، سید علی سقائیان سفیر پیشین ایران در ارمنستان نیز به ایسنا گفت: «مسئله سیونیک و تغییر مرز نه انجام‌شدنی است و نه پذیرفتی؛ ما اجازه نمی‌دهیم و باکو هم این را می‌داند اما بیشتر تلاش می‌کنند با ایجاد جنگ روانی و جنگ رسانه‌ای تنش را افزایش دهند».
سقائیان با تاکید بر اینکه «منطقه تحمل جنگ دیگری را ندارد»، خاطرنشان کرد: «به نظر می‌رسد ایران نقش برجسته‌تری را در قفقاز جنوبی بدست آورده و ما رایزنی‌های خودمان را با طرف‌های درگیر یعنی باکو و ایروان برای حل مسالمت‌آمیز موضوع داریم».
رویکرد ایران در حرکت به سمت بازدارندگی
سیف‌الدینی نیز با اشاره به اهمیت ژئوپلیتیکی این منطقه یادآور شد: «مسئله ترکمانچای در تاریخ ایران بدترین تجربه‌ای بوده که در خاطره ایرانیان مانده است. از همان دوره‌ها منطقه قفقاز همیشه برای ایران ناحیه مورد تهدید بوده است و حتی در دوره ساسانیان خط اول دفاعی خود را فراتر از قفقاز جنوبی برده و در قفقاز شمالی قرار دادیم».
وی تاکید کرد: «ما یک بار در جنگ ۲۰۲۰ نسبت به این مسئله تماشاگر قضیه ماندیم و نتیجه آن‌را دیدیم. پیش‌بینی کرده بودیم در چشم‌انداز ژئوپلیتیک آذربایجان در صورتی که ختم به جنگ شود یا ائتلاف با ناتو خواهد بود، یا ائتلاف باکو با ترکیه، یا باکو با اسرائیل و یا اینکه خود اسرائیل خواهد آمد و در واقع نیروهای نظامی کشورهای دیگر به نوعی در مرزها مستقر می‌شوند اما اوضاع به گونه‌ای پیش رفت که تمام سناریوها اتفاق افتاد و همه این‌ها نیروهای خود را آوردند و حتی امکان دارد آمریکایی‌ها نیز حضور داشته باشند».
این پژوهشگر مسائل قفقاز در ادامه بیان کرد: «گزینه دیگر تهدید یا مداخله نظامی است که به صورت محدود انجام شود. همچنین راهبرد دیگر این است که ایران به سمت بازدارندگی برود و هشدارهای بسیار جدی را به باکو و ترکیه دهد که مداخله من حتمی است و اگر مطمئن باشند مداخله ایران حتمی خواهد شد، می‌تواند بازدارندگی بیشتری داشته باشد».
زورآزمایی جمهوری آذربایجان و ارمنستان
جمهوری آذربایجان هر روز با حمایت ترکیه به دنبال این است که قدرت چانه‌زنی خود را افزایش دهد و ما به ازای درست و حسابی از ارمنستان بگیرد. تا به امروز آنچه از طرف‌های ارمنستانی شنیدیم این بوده که قاطع و محکم ایستادند تا در مرزها اتفاقی نیفتد.
مانورهایی که هر چند وقت یک بار انجام می‌شود و قرار است روز دوشنبه رزمایشی با آمریکا نیز انجام شود به همین دلیل است؛ ارمنی‌ها بدشان نمی‌آید هر از گاهی روس‌ها را تحریک کنند، از طرف دیگر این مانور تا حدودی قدرت چانه‌زنی‌شان بالا می‌برد و پیشنهاداتی برای آن‌ها دارد تا بتوانند امتیاز گرفته و گفت‌وگوها را انجام دهند لذا مسئله مانورها موضوعی چند وجهی است.
نقش مخرب رژیم صهیونیستی در قفقاز
موضوع دیگر در چارچوب تحولات قفقاز، حضور و نقش رژیم صهیونیستی در جمهوری آذربایجان و ایجاد پایگاه برای خود است که موجب تنش‌های زیادی در این منطقه و کشورهای همسایه شده است. نباید از یاد برد که دخالت رژیم صهیونیستی در منطقه از ناحیه حضورش در جمهوری آذربایجان موجب شد تا اتفاقات و اقدامات تروریستی در ایران رخ دهد که این تحولات با حمایت موساد بود.
برخی از کارشناسان معتقدند ما نباید ارتباط‌مان را حتی با کشوری مانند جمهوری آذربایجان که تا این اندازه مشکلاتی را برای کشور ایجاد کرده، قطع کنیم و باید هوشمندانه برخورد کنیم. بنای کار دولت نیز ارتقای ارتباط با همسایگان است. رژیم صهیونیستی آن‌جا لانه کرده و برخی شیطنت‌ها را انجام می‌دهد، اما باید به صورت عملی بتوانیم به‌رغم فشارهایی که از سوی کشورهایی مانند انگلیس، ترکیه، ناتو و… وارد می‌شود، نقش بازیگری فعالی را داشته باشیم اما چگونگی آن باید مورد بررسی قرار گیرد.
باید در نظر داشت پیام‌هایی که به باکو می‌دهیم این نباشد که خط و نشان بکشیم، باید تعامل خود را حفظ کنیم و در عین حال در ارتباط با باکو باید هوشیاری داشته باشیم. اکنون صلاح نیست روابط‌مان را باکو کاهش دهیم زیرا اگر چنین شود همان چیزی است که رژیم صهیونیستی می‌خواهد. البته لازم است برخی گستاخی‌ها را با عزت‌نفس پاسخ دهیم.
ماجرای زنگزور
جمهوری اسلامی ایران همواره از دو کشور ارمنستان و جمهوری آذربایجان درخواست کرده تا مسائل مورد مناقشه را از طریق گفت‌وگو حل کنند، اما تاکنون راه‌های دیپلماتیک در موضوعات مورد اختلاف نتیجه‌ای نداشته است. اگر چه پس از جنگ دوم قره‌باغ در سال ۲۰۲۰ طرفین با وساطت روسیه به توافق برای آتش بس رسیدند اما مسائلی مانند کریدور لاچین و یا زنگزور همچنان محل اختلاف است.
الهام علی‌اف رئیس‌جمهور جمهوری آذربایجان خطاب به مردم کشورش به مناسبت روز همبستگی آذربایجانی‌های جهان و سال نو میلادی اعلام کرد کریدور «زنگزور باز خواهد شد، چه ارمنستانی‌ها بخواهند چه نخواهند. ما تعهد قاطع خود را نشان می‌دهیم و همه چیز طبق برنامه پیش می‌رود».
هدف اصلی از ایجاد کریدور زنگزور توسط جمهوری آذربایجان با حمایت قاطع ترکیه در واقع مسدود کردن مسیرهای ژئوپلیتیکی ایران است تا دسترسی کشور با اروپا و مسیرهای ترانزیتی قطع شود، در حالی که جمهوری اسلامی ایران نیز تاکید دارد به هیچ وجه تغییر در مرزهای ژئوپلیتیکی را برنمی‌تابد و هر اقدامی قطعا با واکنش ایران مواجه خواهد شد.
حسین امیرعبداللهیان وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران در کنفرانس خبری مشترک یکشنبه گذشته با «هاکان فیدان» همتای ترکیه‌ای خود در تهران گفت «هر گونه تغییر در ژئوپلیتیک در منطقه و هر گونه اقدام برای مسدودکردن و یا محدود کردن مسیرهای تاریخی ترانزیتی و موجود در منطقه را هرگز برنمی‌تابیم».
پاشینیان نیز بارها تاکید کرده است که «هیچ کریدوری نمی‌تواند در خاک ارمنستان فعالیت کند».
