Մեծ դուդուկահարը

ԳՐԻԳՈՐ ԱՌԱՔԵԼԵԱՆ

 

Թաւրիզում լոյս տեսնող իրանական «Ղորուբ»  պարբերականն իր վերջին համարներից մէկում պարսկերէնով հրապարակել է Իրանի աշուղական արւեստի զարգացմանը նշանակալի նպաստ բերած հայազգի անւանի դուդուկահար Առաքել Բալայեանի՝ «Մեծ դուդուկահարը»  խորագրով  կենսագրական յօդւածը, որի թարգմանութիւնը ներկայացւում է հատւածաբար:

Աշուղական արւեստին քիչ թէ շատ ծանօթ  թաւրիզցիները հաստատ կը յիշեն  դուդուկահար  Առաքել Բալայեանին,  կամ առնւազն  լսած կը լինեն նրա բացառիկ կատարողական արւեստի մասին:

Առաքելը ծնւել է 1888 թւականին՝ Ղարադաղի (Փայտակարան) Նեփեշտ գիւղում: Պատանեկութեան տարիներին նրան հմայում են ծիրանափողի կախարդական հնչիւնները: Երաժշտութեան նկատմամբ ունեցած բացառիկ օժտւածութեան շնորհիւ նա կարողանում է շատ արագ տիրապետել  դուդուկի  միջոցով յոյզերն արտայայտելու նրբին արւեստին:  

Առաքելը տակաւին երիտասարդ էր, երբ կորցնում է մօրը: Կեանքը դասաւորելու համար նա ամուսնանում է, ու նրանք լոյս աշխարհ են բերում  երկու դուստր ու մէկ որդի:

Իր բնակութեան վայրում  աշխատանք գտնելու սահմանափակ հնարաւորութիւնների պատճառով Առաքելն ստիպւած է լինում արտագաղթել մեծ քաղաքներ: Նախ յայտնւում է Բաքւում, ապա  նաեւ՝  Գանձակում,  որտեղ  էլ  բնակութիւն է հաստատում:

Կնոջ անժամանակ մահը մեծ հարւած է հասցնում Առաքելին, եւ քանի որ փոքրահասակ զաւակները խնամքի կարիք ունէին, նորից է ամուսնանում:

Գանձակում ապրած տարիներին, բանւորութիւնից բացի, երաժշտութիւնը թէ՛ որպէս ժամանցի եւ թէ՛ զւարճանքի միջոց, դառնում է նրա առօրեայի անբաժան ուղեկիցը, որի շնորհիւ էլ գնալով աւելի էր վարպետանում:

1937 թւականին Խորհրդային Միութիւնն  իր երկրի քաղաքացիութիւնը չստացած անձանց ստիպում է լքել երկիրը: Այդ էր պատճառը, որ անվտանգութեան ծառայողները գիշերով Առաքելին գնացք են նստեցնում ու Թաւրիզ ուղարկում: Մեկնումն այնքան անսպասելի էր, որ Առաքելը նոյնիսկ չի  հասցնում հրաժեշտ տալ  ընտանիքին:

Թաւրիզում Առաքելը դժւար ու կարօտով լի օրեր է անցկացնում: Գնալով մարում էր ընտանիքի հետ վերամիաւորւելու Առաքելի յոյսը, ինչը հոգեկան տառապանք էր պատճառում նրան:

Այդ օրերին Առաքելը դիպւածաբար ծանօթանում է իր ստեղծագործական կեանքի հետագայ ընթացքի վրայ խոր հետք թողած Աշուղ Հուսէյն Ջաւանի հետ, որ տարիներ անց պիտի հռչակւէր որպէս Ատրպատականի անւանի աշուղներից ու բանաստեղծներից մէկը: Երկու արւեստագէտների համագործակցութիւնն ու ընկերակցութիւնը նպաստ է բերում Թաւրիզի աշուղական արւեստի զարգացմանը: Դա համընկնում է երկրորդ աշխարհամարտից յետոյ Ատրպատականում ձեւաւորւած Խորհրդային Միութեան դրածոյ իշխանութեան կառավարման օրերին:  Այդ շրջանում  երկու արւեստասէրների  գործունէութեան վայրը դառնում է Թաւրիզի ռադիոն:

7  տարի տեւած տառապալի սպասումից յետոյ, երբ այլեւս Գանձակ վերադառնալու յոյսը մարում է,  Առաքելն իր ընկերների յորդորով կրկին ամուսնանում ու ընտանիք է կազմում: Այս անգամ էլ Առաքելի նորակազմ ընտանիքում ծնւում են  երկու դուստր եւ մի որդի:

Ցաւօք, Առաքելի ու աշուղ Հուսէյն Ջաւանի  համատեղ ստեղծագործական կեանքը երկար չի տեւում, ու Ատրպատականի «Ազգային  իշխանութեան» հեռացումից յետոյ,  Խորհրդային Միութեան դրածոյ կառավարութեան հետ համագործակցելու կասկածանքով հետապնդւող  աշուղ Հուսէյն Ջաւանը ստիպւած արտագաղթում է Բաքու: Հաշւի առնելով աշուղ Հուսէյն Ջաւանի հետ Առաքելի մտերմիկ յարաբերութիւնները, Իրանի նոր իշխանութիւնները ժամանակ առ ժամանակ Աշուղի հետքերը գտնելու համար այցելում էին Առաքելին, ենթադրելով, որ նա կարող է տեղեակ լինել   Հուսէյնի թաքստոցից:

Յետպատերազմեան շրջանում Իրանում տիրող քաղաքական անբարենպաստ պայմաններից ելնելով՝ Առաքելն իր ընտանիքի հետ տեղափոխւում է Ղարադաղի Վողան գիւղը, որտեղ զբաղւում է գիւղատնտեսական աշխատանքներով ու հարսանեաց հանդէսներին դուդուկ նւագելով:

Վեց տարի Ղարադաղում բնակւելուց յետոյ, իր զաւակների կրթութիւնն ապահովելու նպատակով վերադառնում է Թաւրիզ, որտեղ արդէն քաղաքական շիկացած մթնոլորտը խաղաղւել էր, ու սկսում է համագործակցել քաղաքի աշուղական համայնքի ներկայացուցիչների հետ: Նա  Թաւրիզի սրճարաններում եւ այլուր  զբաղւում է երաժշտութեամբ:

Հայ երաժիշտը  կատարելապէս  տիրապետում էր իր գովերգած նւագարանին: Այդ պատճառով էլ Թաւրիզի աշուղներից շատերը  աշակերտել են նրան:

Առաքելը թէեւ ազգութեամբ հայ էր, բայց նրա այլադաւան լինելու հանգամանքը  որեւէ կերպ չէր անդրադառնում  աշուղական համայնքի հետ իր բարեկամական յարաբերութիւնների վրայ: Նա շարունակում էր կարօտով յիշել Թաւրիզը լքած իր մտերիմ ընկերոջը՝ աշուղ Հուսէյն Ջաւանին: Նոյնիսկ այն տարիներին, երբ Առաքելը տառապում էր յիշողութեան կորուստով, իր զաւակների անուններից բացի յաճախ մտաբերում էր նաեւ  Աշուղ Հուսէյնին  ու յուզւում:

Առաքելին այդպէս էլ չյաջողւեց հանդիպել իր առաջին կնոջից ունեցած զաւակներին: Իսկ Ստալինգրադի ռազմաճակատում զոհւած որդու մասին բոթը ցնցում է զառամեալ հօրը:

Թաւրիզի աշուղական համայնքում արժանի տեղ զբաղեցրած հայազգի երաժիշտը 1975 թւականին Թեհրան քաղաքում կնքում է իր մահկանացուն:

«Ազգ»