Որ պապիս վերջին անգամ էի տեսնում, երբեք, երբեք չէի կարող պատկերացնել: Պապս, որի ճակատն ինձ համար երկնքի պէս ամենից մաքուրն ու բարձրն էր… Համալսարան էի ընդունւել, հեռանում էի մայրաքաղաք՝ ուսանողի մի փոքրիկ օժիտ ու լիքը հարցականներ գիրկս առած: Չիմացայ էլ՝ պապիս սրտո՞վ էր իմ հեռանալը հարազատ քաղաքից, կամ իմացա՞ւ գոնէ, թէ որտե՞ղ, ի՞նչ մասնագիտութիւն եմ սովորելու: Չգիտեմ, երբեք պապիս հետ էդ թեմաներով չխօսեցինք: Չնայած՝ շատ կուզենայի իմանալ իր կարծիքը, մի երկու խորհուրդ ու խրատ էլ իր կողմից հետս բոխչա անել, դնել օժիտիս մէջ, որպէս հարցականներիս սփոփանք ու թիկունք… Բայց պապս քչախօս էր… Վերջին անգամ բակի կապոյտ դարպասների մօտ տեսայ ճառագելիս: Փայլուն ճաղատն արեւին դէմ տւած՝ տատիս հետ ձեռքով էր անում ինձ՝ ի նշան հրաժեշտի… Իր ութսունամեայ տարիքում պապիս գուցէեւ տեսել էին տարեկիցները երբեւէ մազերով: Տատս պատմում էր, որ ժամանակին խիտ, առատ մազեր էր ունեցել նա, բայց հարեւան տատիկներից մէկը մազերն աւելի փարթամ ու «ղայիմ» դարձնելու միջոց էր ասել: Պապս՝ դիւրահաւատ, կեանքով լի երիտասարդ, մի օր կանգնել էր արեւի տակ՝ գլխին մեղրի, սխտորի, կտաւատի ու էլի տարբեր նիւթերի խառնուրդ քսած: Ու… մազերը հերթով սկսել էին թափւել… Գուցէ լեգե՞նդ էր սա՝ տատիս կողմից հիւսւած, որ քեռիներս ճաղատանալու հեռանկարից չսարսափեն, կամ իսկապէս էդպիսի մի բան եղե՞լ էր, ո՞վ գիտէ: Ափսոս, որ ճշտելու հնարաւորութիւն այլեւս չունեմ… Միակ ու եզակի անգամ մօտակայ սարալանջից պապիս հետ ուրց հաւաքելու յուշը մնաց եւ կապոյտ մանրիկ աստղածաղիկների բուրմունքը, որոնք այդ տարի անխնայ թաթախեցին ձմեռւայ իրիկունները… «Ծաղկածները մի քաղիր»,- յորդորում էր պապս, բայց ես հէնց ծաղիկներովն էի քաղում. դրանք սիրուն էին, յամառ… Ու ձմեռւայ անպապ իրիկուններին հէնց այդ ծաղիկներն աւելի էին տխրեցնում ինձ…
Ամիսներ յետոյ՝ հեռախօսի երկար զանգ… Մանկութեանս վերջին ակորդը՝ 17-ամեակիս շեմին: Պապը նոյնպէս չկայ…
Երբ Վանաձոր հասայ, արեւն արդէն դիմացի սարալանջին կամացուկ մարում էր՝ ուրցի աստղածաղիկների պէս մանրիկ կրակներ հագած… Զառիթափ փողոցի ծնկին՝ պապիս տան երկայնքով, մարդիկ էին հաւաքւած, հեռու ու մօտ բարեկամներ՝ խմբերով, ծաղիկներով… Բակում՝ նոյնպէս բազմութիւն, ազգականներ, խնամիներ, հարեւաններ: Մտայ սենեակ, որտեղ, պապիս շուրջբոլորը նստած, տատիկս ու մայրս էին, մօրաքոյրներս, հարսներ, կանայք ու կանայք… Ես առաջին անգամ նստել էի հանգուցեալ մարդու սենեակում, կանանց կողքին, զարմանալիօրէն ինձ ձիգ ու զգաստ զգալով: Առաջին անգամ ես ինձ հանրութեան շրջանում զգում էի սգատիրոջ դերում՝ պատասխանատու ու կարողացայ զսպել արցունքներս… Միայն այն պահերին, երբ տատս մերթ ընդ մերթ գուրգուրանքով շոյում էր պապիս ճակատը, ես փղձկում էի անձայն ու կուլ տալիս ինքս ինձ…
Շուտով հարսները ինձ հանեցին սենեակից:
Բակում, երկրաշարժից յետոյ քեռուս յօրինած բազմաշերտ ծածկի տակ՝ թախտին նստած տղամարդկանց մէջ նկատեցի հօրաքրոջս տղաներին: Հօրս մահից յետոյ համարեա երբեք շփում չէինք ունեցել իրենց հետ, միայն գիէտի, որ հարուստ, շատ հարուստ եմ ազգականներով: Նման պահի իրենց այդտեղ լինելը որքան զարմանալի, նոյնքան էլ սպասելի էր: Կորցրած հարազատիդ կողքին գտնել կորցրա՜ծ հարազատներիդ… Վարդանին անմիջապէս ճանաչեցի: Մայրս միշտ ասում էր, որ նա հօրս ամենից շատն է նման, ու քայլերս անմիջապէս տարան իր կողմը: Կարօտով փարւեցինք իրար, հարցուփորձ, խօսք ու յուշ: Մեր զրոյցը կամաց հասաւ երեկոյին… Դրսում մեքենաների շարքը գնալով նօսրանում էր: Հեռու տեղից ժամանած հարազատներս արդէն պէտք է գնային: Հրաժեշտ տալուց առաջ Վարդանը մխիթարութեան խօսքեր փոխանցեց մայրիկիս, տատիս: Ես նրա հետ դուրս եկայ բակ՝ ճանապարհելու: Վարդանը եկել էր իր երկու մեքենաներից «ճոխով»՝ «Քսանչորս-10»-ով: Սա հանդիսաւոր տեղեր գնալու նրա անապացոյց առհաւատչեան էր, ու ես դա իր կողմից ընկալեցի որպէս մօրս հանդէպ յարգանքի իւրօրինակ գրաւական: Իր նկատմամբ քրոջական սիրտս աննկարագրելիօրէն շոյւեց, փխրեց, անգամ ուժ գտայ մէջս՝ կատակելու: Ժպտաց: Շնորհակալութիւն յայտնեցի գալու համար, ձեռքը բարձրացրեց ու թափ տւեց օդում, յետոյ ինքնախղճահարւած ու հպարտ ինքնակեղեքմամբ ասաց.
-Ի՞նչ իմանամ, թէ վաղն էլ ես չեմ գնալու պապիդ նման…
Վարդանի էս շարժումից աչքերս մթնեցին, հօրս դէմքն եկաւ աչքերիս առաջ, ու սկսեցի խնդրել նրան, որ երկար ապրի… Արտասւեցի: Չգիտեմ որտեղից դպրոցում ընկերուհիներիս միջավայրում գործածւող ամենից մտերմիկ բառն եկաւ շուրթերիս ու բակի մենացած աղջամուղջի մէջ նախատինք նետեցի.
-Ապո՜ւշ…
Այն, ինչ կատարւեց մի քանի վայրկեանում, չյիշելն անհնար է, յիշելն՝ անտանելի… Վարդանը ոտքից գլուխ կարմրեց, աչքերը կայծկլտացին ու զայրացած նստեց իր հադիսաւոր առհաւատչեայի ղեկին: Դժւար էր հասկանալ նրա վարմունքի ու յանկարծահաս զայրոյթի պատճառը, բայց որ նա մոլեգնեց իմ արտասանած՝ ախր այնքա՜ն սիրունիկ ու ընկերական «ապուշից» յետոյ, ակնյայտ էր: Վարդանի՝ մեքենայ նստելն ու ոտքը ոտնակին սեղմելը մէկ եղաւ: Ես յիմարացած կանգնել էի մթնող մայթին՝ անշարժ ու անելիքս չիմացողի վհատութեամբ: Մի քանի վայրկեան էլ, ու իմ Վարդան եղբայրն առյաւէտ լքելու էր իմ՝ իսկապէս ապուշացած կերպարանքը…
Գոչեցի.
-Ի՞նչ եղաւ քեզ…
-Ուրեմն, ապո՞ւշ եմ, հա՞, ապուշ ե՞մ…
-Վաաաա՜յ, չէ՜, Վարդա՜ն ջան, ապուշ չե՜ս, էդ բառը…
Ուզում էի բացատրել, թէ որքան սիրուն ու մտերմիկ բառ է «ապուշը», որ ախր էդ բառով ես միայն իմ հարազատ, մտերիմ մարդկանց եմ դիմում, որ դա իմ ու ընկերուհիներիս ընդունած ամենա-ամենա բառն է, բայց նա առիւծի պէս մռնչում էր ու փնչում:
Ինքս էլ չհասկացայ, թէ ոնց մեքենայի դուռը բացեցի ու նստեցի կողքի նստատեղին: Վախեցայ, թէ նեղացած կը գնայ, ու էս անգամ իսկականից վերջնական վերջ կը դրւի մեր հարազատութեանը: Առանձնապէս ուրախալի չէր նաեւ հետագայում պատահածի մասին մօրս բացատրութիւն տալու հեռանկարը: Ապագան անորոշ գոյներով նեղանում, գորշանում էր իմ փոքրիկ գլխում, իսկ Վարդանը գազազած, վիրաւոր գազանի պէս շարունակում էր թպրտալ ու հարւածներ տեղալ ղեկին:
Մէկ էլ, շատ անսպասելի, մեքենան պոկւեց տեղից, ու Վարդանի ալեկոծւած ձեռքերի մէջ ղեկն սկսեց անկառավարելիօրէն պտտւել: Մութն արդէն իջել էր: Փողոցում՝ ոչ մի լույս, մօտակայ տներից առկայծումներն այնքան աննշան, որ ինձ թւաց՝ ուր որ է դժոխքին հիւր ենք ընկնելու: Զառիթափ փողոցից Վարդանի առհաւատչեան պոկւեց ասուպի պէս՝ փոշու, կատաղութեան, չհասկացւածութեան մի այնպիսի պոռթկումով, որ սիրտս հազար անգամ հասցրեց անիծել ու մեղայ գալ ասածս բառի համար: Վարդանի հետ խօսելն անիմաստ ու անհնար էր: Նա իր գործը լաւ իմացող վարպետի պէս սուրում էր մթլիկ անյուսութեան մէջ՝ ասես դժոխքի բոլոր պատւիրակներին իր ձեռքով էր ուղեկցել վերջին բոլոր հազարամեակներում: «Գիժ են, այ բալա, գիժ քոք են»,- մտքումս մօրս ճարահատ բառերն էի կրկնում՝ կեանքի հետ այդքան անժամանակ ու այդքան անփառունակ կերպով հաշիւներս մաքրելուց առաջ… Մէկ, երկու, երեք: Հիմա ուր որ է՝ Սադայէլը կը բռնի ձեռքս, ու հրաժե՜շտ քեզ, իմ փոքրիկ քաղաք, մայրիկ, պապիկ ջան, որ անմեղ ու անտեղեակ պառկած ես քո մահճում… Հրաժեշտ քեզ, իմ երազա՜նք մասնագիտութիւն, որիդ համար այդպէս փառահեղօրէն պայքարեցի ու այսպէս նւաստօրէն պէտք է բաժանւեմ անժամանակ…
Որքան տեւեց այս կարուսելը՝ սատանայի անիւն ընկած, չեմ կարող ասել: Այդ րոպէները ինձ մի ամբողջ կեանք թւացին: Բայց ինչ-որ մի պահի, անսպասելիօրէն, ես զգացի, որ Սադայէլը հրաժարւեց իր չար կատակից, ու մի երանաւէտ հանգստութիւն իջաւ Վարդանի դէմքին: Նրա «ճոխութիւնը» դխկոցով դիպաւ մի մեծ քարի ու կանգ առաւ ուղիղ պապիս տան դիմաց…
Վարդանն իջաւ մեքենայից, ինձ ուղեկցեց մինչեւ տան դուռը ու դարպասներից համարեա հրելով, իր արածից ամաչելով ու չամաչելով, ներս բերեց: Բակում դեռ մարդիկ կային: Բարեբախտաբար, ոչ ոք չէր հասցրել նկատել մեր բացակայութիւնը: «Ապո՜ւշ»,- այս անգամ իսկականից, բայց մտքումս ասացի ես…
Գիշերային հերթապահութեան պատրաստւող տղամարդիկ տնից հերթով դուրս բերեցին վշտից ու լացից սմքած տատիս, մօրս, մօրաքոյրներիս… Ես փղձկոցով յենւեցի մօրս…
Յաջորդ օրը Վարդանն այլեւս չերեւաց: Պապիս յուղարկաւորութիւնից յետոյ գերեզմանատան երկնքում մի ամպ կամացուկ շարժեց յօնքը ու պապիս լուսաւոր ճաղատի պէս փայլատակեց դէմքիս: Ինձ թւաց, թէ ես ի պատասխան ժպտացի: Ու խոստացայ նրան, որ էլ «մտերմիկ» բառերս չեմ շռայլի…
ԱՆՈՒՇ ՍԱՐԳՍԵԱՆ
(Հատւած՝ «Սադի տակի շէնքը» վէպ-էսսէից)
