Օրն աւետեաց
ՄՈՒՇԵՂ ԳԱԼՇՈՅԵԱՆ
Քսան որբ հաւաքւեցին Ս. Թէոդոս եկեղեցու բակում:
Ամառւավերջի երեկոյ էր. գաւաթի սալահատակից, վանքի քարերից ծլլում էր գոլը՝ ելնում էր ալիք- ալիք եւ որբերին բերում հաճելի ընդարմութիւն: Ամառ էր, բայց նրանց չամրացած ոսկորներում ցուրտ կար, եւ տաքութիւնը դուր էր գալիս: Գէորգ վարդապետ Դերձակեանի հայեացքը սահեց, ծանրացաւ, ու մէկիկ-մէկիկ ճպճպացին մանչերի կոպերը: «Որբերը վախկոտ են լիում»,- մտածեց վարդապետը: Նրանց աչքերում լաց կար, եւ վարդապետը նկատեց. «Եթէ քիչ էլ լուռ կենամ՝ լաց կը լինեն»: Բայց կաշկանդւում էր մտքինն ասել. նա կուզէր, որ Վեհափառի կարգադրութիւնը լինէր այլ՝ քեզ հետ Էջմիածին, Գէորգեան ճեմարան ուսանելու կը բերես վանքիս բոլոր որբերին,- այդպէս լիներ՝ այս ամռան երեկոյի աւետապարգեւ: Բայց Վեհափառը պահանջել է միայն մէկը՝ քեզ հետ Էջմիածին կը բերես մի որբ, կընտրես ամենաձայնեղին:
Վարդապետի հայեացքը կանգնեց Սողոմոնի դէմքին, ու մանչի լայն բացած խոշոր աչքերում թրթռաց հայեացքը: «Տանելու եմ Սողոմոնին, եւ այս որբուկները աւելի կորբանան»,- մտածեց վարդապետը. Սողոմոնի երգը նրանց օրւայ ուրախութիւնն էր, հանապազօրեայ հացն էր, տաքութիւնն էր, Սողոմոնի երգը նրանց բերում էր ուրիշ ձեւի տխրութիւն, որբի տխրութիւնից տարբեր. դա անլաց տխրութիւն էր, հանգստացնող, անանձական ու առնական տխրութիւն։ Ու այդ պահի տխրութեան մէջ նրանք որբ չէին։ Եւ դրա համար այդ պահն ու տխրութիւնը նրանց դուր էր գալիս։ Սողոմոնը պէտք է գնար եւ նրա հետ՝ որբանոցի անանձնական տխրութիւնը։
– Որդեակք… Մանչերը զգում էին, որ հայր Գէորգը արտակարգ մի բան է ասելու, եւ ներքին դողով սպասում էին։ Իսկ վարդապետի դադարը երկար էր. նա յանկարծ որոշեց, որ ընտրութիւնը թողնի նրանց` որբերին, միեւնոյն է, Սողոմոնին են ընտրելու։
– Որդեակք,- կրկնեց եւ շարունակեց թուրքերէն. Քէոթահիայում արգելւած էր հայերէն խօսքը, եւ երեխաները մայրենին չէին հասկանում։
– Վեհափառը լուր է ուղարկել, որ ձեզնից մէկին սուրբ Էջմիածին ուսանելու տանեմ։ Լոյսի մի շող էլ թպրտաց մանչերի հոգիներում, ու նրանք ճօճւեցին։ Եւ որպէսզի որբերից ամէն մէկը չշտապի բուռը բաց անել դէպի Ս. Թէոդոս վանքի բակը ծորացող միակ աստղի համար, վարդապետը փութով խօսքն առաջ տարաւ.
– Վեհափառը պահանջել է՝ ընտրել լաւ ձայն ունեցողին։
Տղաները շփոթւած նայեցին աջ ու ձախ. շարքերում որոնեցին Սողոմոնին։ Նրանք` վանքի բակում հաւաքւածները, անաստղ ու անլուսին գիշերւայ մենուկ ճամփորդներ էին՝ որբի անստոյգ, բայց անպակաս ահով, նրանք, գիշերւայ անընկեր այդ ճամփորդները, օրը մի քանի անգամ շօշափում էին ծրարւած թալիսմանը՝ անորոշ ահը խափանող, ուղեցոյց այդ թալիսմանը, եւ դա Սողոմոնի երգն էր։ Նրանց` վանքի բակում շարւած բախտակիցներին ի վերուստ էր շնորհւած այդ երգ-թալիսմանը, եւ հիմա, երկնքի պատգամախօս Վեհափառի կարգադրութեամբ՝ հայր Գէորգը խլում-տանում էր։ Հայեացքներն ուղղւած էին Սողոմոնին։ Հայեացքները չէին ընտրել, չէին հրամցնում, այլ կառչել էին՝ «մի՛ գնայ. Սողոմոն»,- խնդրում էին,- «դու մերն ես, մեզ լքելու իրաւունք չունես»,- պահանջում էին։
Իսկ վարդապետը հարցը վճռած համարեց. մօտեցաւ ու շոյեց Սողոմոնի մազերը։
– Պատրաստ եղիր, որդեակ, առաւօտեան ճանապարհւելու ենք։ … Երեկոն տրտմեց Ս. Թէոդոս եկեղեցու բակում։ Համր ստւերները խտացան, մարմրեց սալահատակի ու քարերի գոլը, մի չղջիկ սղոցեց-անցաւ, հետքով՝ ամռան գիշերւայ սարսուռը։
– Ցուրտ է,- ուսերը վրայ բերեց մի մանչ,- գնանք,- բայց անշարժ մնաց։ Տղաները բոլորել էին Սողոմոնին։ Նրանք լուռ էին. Սողոմոնը իրենցից գնում էր, առաւօտւայ հետ օրւայ երգն էր լքում նրանց։ Չէ՛, էդ չէր. նրանցից ամէն մէկը ուրիշ ասելիք ունէր։ Ուրի՛շ։ Բայց ոչ մէկի մօտ ասելիքը հաւաստի չէր, ոչ մէկի մօտ զգացումը խօսք չէր դառնում։ Այդ պահին նրանց զգացումը մի բուռ կորեկի պէս էր, մութ էր ու փոշոտ գետնին շաղ եկածը՝ կորեկ, հաւաքել չէր լինում։ Այսպէս է. խումբ որբերից մէկի առջեւ, երբ մի ճամփի տուտ է բացւում, երբ նա մի քայլ հեռանում է բախտակիցներից ու որբութիւնից, նրա բաժին որբութիւնը մաս-մաս նստում է մնացողների ուսերին։ Եւ ահա ամռան այդ երեկոյի հետ, Քէոթահիայի հայ որբերի «միութիւնից» հեռանում էր Սողոմոնը՝ թուրքական այդ քաղաքում վիճակւած իր բաժին որբութիւնը թողնելով Ս.Թէոդոս եկեղեցու պատի տակ ժողւած մանչերին. եւ նրանք տէր էին՝ չեղած մի օրէնքով։ Եւ նրանք շրջապատել էին Սողոմոնին, անլուր, թէ իրենց ուզածը ինչ է։ Սողոմոնը կեցել էր գլուխկախ, մի տեսակ մեղապարտ, ու, չէր հասկանում` ինչու, ոչ մէկին նայել չէր կարող։ Նրա ծանրացած կոպերի տակ անուշ տխրութիւն կար, որը եթէ դառնար լաց՝ քաւութիւնը կը լինէր ընկերներին պտղունց-պտղունց որբութիւն բաշխած «մեղքերի» համար։ Բայց նա (իր արդար մեղքին անծանօթ) լաց չէր լինում, որովհետեւ ականջներում զրնգում էր լոյս առաւօտը։ Հա՛, գալիք առաւօտը ձայն ունէր՝ ղօղանջում էր կառք քաշող ձիերի զանգակների հանգով։ Ղօղանջը արեւի գոյնն ունէր, արեւի շողերի պէս մաղմղում էր՝ կառքի վրայ, ճամփին, անապատ հորիզոնում, լեռների վրայ, ղօղանջը շողերի պէս ալիքւում էր դէպքի երկինք, եւ օրը պռնկեպռունկ լցւած էր դեղին զրնգոցով։ Օրը հէնց մի դեղին զանգակ էր՝ կախւած կառքը քաշող ձիու պարանոցից։ Գաւթում մութ էր, ու խմբւած տղաների արանքում տխրել էր լռութիւնը. ոչ ոք այդ պահին իր խօսքը չէր գտել, չէր գտնելու, եւ մէկը կմկմաց.
– Սողոմոն… գնալո՞ւ ես…
Սողոմոնը գլուխը բարձրացրեց, եւ խճճւեցին զանգակների ծլնգոցները։ Նա ափսոսաց։ Նա ուզեց հաւաքել ու էլի ներդաշնակել մեղեդին, բայց ականջներում նրա արձագանգն էր մնացել միայն։
– Գնալու եմ։ Ձայնի մէջ որբութիւնը մերժող աղերս կար, Քէոթահիայից ու որբութիւնից փախչելու ճիչ։
– Բայց դու հայերէն չգիտես։
Ճեմարանում… Սողոմոնի ականջներում գլորւեցին ընկերոջ բառերը, կապարի հալած գնդիկների պէս գլորւեցին, այրեցին ականջները։ Նա փորձեց յիշել, մէկ-մէկ հաւաքել իմացած մայրենի բառերը… «Մարէ»… Մարէն բառ չէր, անուն չէր։ Մարէն շունչ ու շնչաւոր էր՝ Մարիամ տատն էր, կերկերուն ու անո՜ւշ- անուշ ձայն ունէր։ Մարէ՜… Ե՞րբ է սովորել…
Փոքր-փոքր էր, նստած էր բերանը խփած մութ թոնրի մէջ, տատի գրկում։
– Հասկացա՞ր, թոռնիկս,- սովորեցնում էր Մարիամ տատը,- ուրեմն ես նենեն չեմ, ես մարէն եմ, հայերէն ես կը լինեմ մարէ…
– Չմոռանաս. դրսում, ուրիշի մօտ, ինձ մարէ չասես, լեզուդ կը կտրեն։ Մարէն չմոռանաս՝ մտքիդ մէջ մարէ ասա, դրսում՝ նենէ։
– Հասկացա՞ր, թոռնիկս, մենք գեաւուր չենք, հայ ենք, մարեի լեզւով՝ կը լինենք հայ։ Նա փորձեց յիշել, հատիկ-հատիկ հաւաքել իմացած մայրենին…. ուրեմն՝ Մար… Հայրիկ… Հայ… Հայրենիք… Թոռնիկ… ուրի՞շ, տատը ուրիշ ի՞նչ սովորեցրեց… ախր՝ մահացաւ, ախր… Սողոմոնը ուզեց լաց լինել. արթնացած Մարէի համար, որը բառ չէր՝ Մարիամ տատն էր, Թագուհի մայրն էր ու չկար, Հայրիկ բառի համար, որը բառ չէր՝ Գէորգ հայրն էր ու չկար, Հայի համար, որ գաւթում խճճւած որբ ընկերներն էին, արթնացած Հայրենիք բառի համար, որը բառ չէր, հեռո՜ւ-հեռու սարերից այն կողմի հողն ու ջուրն էր, սարերն էին ու սուրբ Էջմիածինը։ -Դու մայրենի ոչ մի բառ չգիտես…
– Գիտեմ…
Նա կիսաձայն ասաց իմացած բառերը. կամաց ու հանդարտ՝ որ ուշ վերջանան… յետոյ քունքերում սկսեցին խշշալ մտերմիկ, բայց հեռաւոր հնչիւններ, դրանք չիմացած բառերն էին, երակներում քնած մայրենին էր՝ ելք էր որոնում։ Սողոմոնը կնճռոտեց ճակատը, զայրացաւ ու կրկնեց.
– Գիտե՛մ… ես երգե՜լ գիտեմ… հայերէն երգել գիտե՛մ…
Մայրենին քնած արծիւ էր բացել-թպրտում էր հոգում, եւ Մարէի պէս տաք ու շնչաւոր բառերը արեան հետ խուժում էին դէպի քունքերը՝ լեզու պահանջում, եւ բառերը պէծ-պէծ թափւում էին նրա աչքերից։ Սողոմոնի աչքերը տաք էին, քունքերը ձգւած, կոկորդը սեղմւում էր. բառերը եկել-հաւաքւել- թնջուկւել էին՝ ձայն էին ուզում, եւ նա բերան բացեց.
Առաւօտ լուսոյ,
Արեգակն արդար,
Առ իս լոյս ծագեայ։
Բխումն ի հօրէ,
Բխեալ ի հոգւոյս,
Բան քեզ ի հաճոյս։
Նա գիտէր, որ դա հայերէն երգ է, հայերէն հնչիւններ, հայերէն խօսք, իմացած բառերը չկային երգում, բայց գիտէր, որ եղածը Մարէի նման բառեր են, լոյս ու ջերմութիւն ունեն, արդարամիտ խորհուրդ, գետնից երկինք յառնող արդար աղօթք,- այդպէս նրան յուշում էր մեղեդին։ Նա բառերի գոյնն էլ էր զգում՝ արեւով կնքւած կապոյտն էր,- մեղեդին այդպէս էր յուշում։ Եւ նա երգում էր։ Չէ՛, տղաները լուռ խոնարհւել էին, իսկ Սողոմոնը, դէմքը երկինք արած, մայրենիի աղօթքն էր անում, եւ նրա հոգում խլրտացող բառերը ալիք-ալիք ելնում ու աստղերի պէս թառում էին երկնքում։
Երբ նա աւարտեց երգը, տղաները մէկիկ-մէկիկ բարձրացրեցին գլուխները։ Այդ պահին տղաների տխրութիւնը ուրիշ էր, այն էր, ինչ սովորաբար ունենում էին Սողոմոնի երգերից յետոյ, դա անուշ, անլաց, անանձնական տխրութիւն էր՝ երակներում մոլորւած մայրենի հնչիւնների իրիկնային կանչ։
Առաւօտ լուսոյ…
Արեգակն արդար…
Լոյս առաւօտւայ հետ կառքը դուրս էր եկել Քէոթահիայից, եւ ձիերը վարգում էին ու փոշոտ ճամփեն պաչպչում սմբակներով։ Ձիերը աշխոյժ ու կայտառ էին, որովհետեւ օրը առաւօտ էր ու պայծառ, ականջների տակ բոժոժիկներ կային ու գիտէին նրանք, որ տէրը ժպտում է իրենց։ Եւ կառապանը, իրօք, ժպտում էր։ Գէորգ վարդապետ Դերձակեանը կիսախուփ աչքերով էր, նա արդէն վայելում էր եպիսկոպոս ձեռնադրւելու արարողութիւնը, որի համար Ս. Էջմիածին էր հրաւիրւել։ Իսկ Սողոմոնը աչք ու ականջով զանգակների ղօղանջ էր հաւաքում։ Զանգուլակները մօտ-մօտ էին՝ ձիերի պարանոցներից ու անուրներից կախ, զանգակները աչքերի պէս մօտիկ էին նրան, իսկ ղօղանջները՝ հայեացքի պէս հեռու, նրանք գալիս էին հեռո՜ւ-հեռո՜ւ սարերից, ուր ցնցուղւել էր արեւը։ Ղօղանջը սարերի վրայ փշրւած արեւի զրնգոցն էր։
Այդպէս էր, իսկ նա արդէն ապրել էր այդ առաւօտը. ապրել էր անցած գիշեր Ս. Թէոդոս վանքի բակում, եւ դրա համար իրականութիւնը երազ էր ու երազում կրկնւում էր նոյնը՝ փոշոտ ճամփի վրայ ձիերը վարգ էին առել, նրանց պարանոցներին ու կողերին վետւետում էին զանգակները, եւ առաւօտը ծլնգում էր զանգակների հանգով։ Ղօղանջը արեւի գոյնն ունէր, արեւի պէս համատարած էր, եւ օրը պռնկեպռունկ լցւած էր դեղին զրնգոցով։
Առաւօտ լուսոյ,
Արեգակն արդար,
Առ իս լոյս ծագեայ.
