(Հատւած «Խաչատուր Աբովեան» անաւարտ վէպից)
ՌՈՒԲԷՆ ՅՈՎՍԷՓԵԱՆ
Պատուհանի տակ չէր դադարում, չէր դադարում անիծեալ շեփորի ճղճղոցը, սպառնում էր փշրտել ապակիները, ներս խուժել գարնան անձրեւի հետ, մարել մոմերի բոց-լեզւակները, որոնց թրթռոցը սենեակը լցրել էր քնած, մեռած իրերի շարժուն ստւերներով. անշշուկ քսւելով մէկմէկու, իրար մէջ լուծւելով, իրար միջից անցնելով, մարմնից անջատւած այդ հոգիները երկարում էին, կծկւում, թանձրանում էին, աղոտանում, պահ մտնում սենեակի մութ-մութ անկիւններում ու թաքստոցներից ծիկրակում տանը վարժւած մկնիկների պէս: Պատրանք էր շեփորականչը, արդէն քանի տարւայ անփոփոխ պատրանք, որ կրկնւող երազի նման այցելում էր հոգեկան խռովքի բոլոր պահերին: Ականջ խցելն իմաստ չունէր՝ շեփորի ճղճղոցը թէ՛ դրսում էր, թէ՛ ներսում, թէ՛ օդում էր, թէ՛ իր մէջ, եւ ստւերների ինքնուրոյն, անբնական կեանքն էլ շարունակւելու էր քանի դեռ հնչելու էր ճակատագրի փորձութեան վերածւած հզօր, հմայող սուտը՝ «Կտրատիր կապերդ՝ արի ինձ հետ… Կտրատիր կապերդ՝ արի ինձ հետ…»: Ականջ մտած ծղրիդ էր այդ կանչը, որին միշտ էլ կեանքի աղմուկն էր դուրս վռնդել: Հիմա ո՞վ էր վռնդելու: Հիմա ո՛վ էր լռեցնելու: Տնեցիները քնած էին, աշխարհը քնած էր, իրերը քնած էին, արթուն էին միայն անշշուկ ստւերները՝ թաքստոցներից ծիկրակող մկնիկները: Կեանքն էր քնած…
Վանքի խցում էլ էին վխտում ստւերները, որ մկնիկներ կոչւեցին Անտոն Մուղնեցի արքեպիսկոպոսի թաղման օրը, երբ Գոմի դարպասի մօտ ցրիւ եկող թափորին դէմ-յանդիման յայտնւեցին սոված, որբ, թաւամազիկ կատւաձագերը: Բարալիկ բեղամազերը վեր-վեր ցցած՝ նրանք հոտոտում էին օդը՝ ակնյայտօրէն ուղղութիւն բռնած փռի, ձիթատան մաշւած արահետը: Սուտը Մսուրը յօրինեց, ինքը ստիպւած էր հաստատել. «Այո՛, վեհափառ, խցում մկներ են յայտնւել, կը կրծոտեն մատեանները»: Եւ զառամեալ վեհի լռութիւնը հաւանութեան նշան համարելով՝ կատւաձագերին խտտած իրենց խուցը վազեցին: Մի տոպրակ քամած մածուն ունէին՝ գդալ-գդալ բաց արեցին ջրով, կաւէ թասերը բերնէբերան լցրին, դրեցին առաջները: Կիսակո՞յր էին կատւիկները վեհափառի պէս, թէ՞ թասից լակելուն անսովոր՝ թաթիկներով մտան թանի մէջ՝ չլմփացնում էին, սպիտակ կաթիլներ ցրիւ տալիս հատակին: Մսուրը սեղանատնից մի կաթսայ գոլ ջուր բերեց՝ լողացրին ձագերին, չորացրին ցամքոցով եւ գիշերն առան ծոցները… Ինչ տաքուկ, երջանիկ գիշեր էր… Եւ ինչ դժւար էր նրանցից բաժանւելը առաջին ժամասացութեանը գնալիս… Երեք ժամից երբ յետ եկան, անկողինները նոյն տաքութիւնն ունէին, նոյն կենդանի տրոփիւնը՝ էլ ի՞նչ հոգնութիւն ու անքնութիւն… Մի-մի բուռ էին նրանք, բայց կեանք էին, շնչում էին, մռմռում, արթմնութեան կարճատեւ պահերին դուրս հանում նորածիլ ճանկերը, խրում ներքնակի մէջ… Եւ ցրւում, մոռացւում էին Անտոն Մուղնեցու անկենդան, վանող դէմքը, գերեզմանափոսի ամենակուլ բերանը, մահահոտը, ունայնութեան շուրջ պտտւող անհեթեթ մտքերը, շեփորի անդուր ճղճղոցը, որ հերթական անգամ այցի էր եկել…
Խաչատուրը փչեց մոմերի վրայ. հոգեվարքի սւսւոցով հատակին փռւած ստւերների դիակները տրորելով մօտեցաւ լուսամուտին, քիթն ու ճակատը սեղմեց մութ, իր տաք շնչից ակնթարթօրէն անթափանց դարձած ապակուն, աւելի շուտ զգաց, քան տեսաւ, որ իրիկնամուտից սկսած անձրեւը, օդը պաղելու հետ, ձիւն է դառել, եւ որովհետեւ չէր լռում անիրական շեփորականչը, դուրս նետւելու անյաղթահարելի գայթակղութիւնն արդարացնելու համար, ինքն իրեն համոզեց, թէ պատրանքն էլ կարելի է որսալ, եթէ չյապաղես, պահը չկորցնես, հասցնես պատրանքի մէջ մտնել, պատրանքի մասնիկը դառնալ: Իսկ որ պատրանք էր շեփորականչը՝ կասկած չունէր. դերւիշը վաղուց չկար: Նրան խեղդել էին ծպտեալ վաճառականները: Եւ ինքն էր նրան մատնել մահւան…
Քունը չէր տանում, թէեւ տատը մինչեւ վերջ, մինչեւ իր քնելը պատմեց խեղճ Քրիստոսի տխուր պատմութիւնը,- ինչպէս համբոյրով մատնւեց, ինչպէս մատը միայն քսելով բժշկեց քահանայապետի ծառայի կտրւած ականջը, ինչպէս Պետրոսը, մինչեւ աքաղաղի ծուղրուղուն, երեք անգամ ուրացաւ տիրոջն ու դառնօրէն լաց եղաւ: Չիմացաւ էլ, թէ խորհրդաւոր ինչ ուժին հլու ցած իջաւ հոլիկից ու լուսնոտի նման սահելով քայլեց դէպի մարմրող խարոյկի աղոտ լոյսի տակ հազիւ նկատւող, ծառերի բներին ձուլւած գերեալները: Ծառերը հսկայական խաչեր էին թւում, ծպտեալ վաճառականներից աւագը՝ կապկպւած Յիսուս, միւս երկուսը՝ ձախից եւ աջից՝ աւազակներ: Իսկ խարոյկի կողքին քնած հայրը պոնտեցի Պիղատոսն էր: Իսկ Յիսուսի խաչի մօտ յայտնւել էին նրա մայրը եւ մօրաքոյրը՝ Կղէովպասի կին Մարիամը եւ Մարիամ Մագդաղենացին: Եւ Յիսուսն ասաց մօրը. «Ով կին, ահա քո որդին»: Իսկ իրեն Յիսուսն ասաց. «Ահա քո մայրը»: Յետոյ շրթները հազիւ շարժելով շշնջաց. «Ծարաւ եմ»: Եւ նրան լեղախառն քացախով թրջւած սպունգ մատուցեցին: Եւ մինչ կաւանդեր հոգին, Խաչուկն ուրախութեամբ շօշափեց գրպանի դանակը, որ հօրից էր թռցրել, իսկ հօրը նւիրել էր հանգուցեալ Ղուկաս կաթողիկոսը, երբ փոքրիկ Աւետիքը հօր, մօր, եղբօր հետ առաջին անգամ ուխտի էր գնացել Էջմիածին: Ընկուզենու փչակում, Վիրապի աչքից հեռու, չեչոտ քար ունէր պահած. ամէն օր սրում էր դանակի շեղբը չեչոտ այդ քարին քսելով եւ սրութիւնը ստուգում խոտերի վրայ: Յիսուս Քրիստոսը վերջին շնչում աչքունքով հասկացնում էր դանակի այդ սուր շեղբը քսել թոկին, բայց զգոյշ, անաղմուկ, որ չարթնանայ օրւայ հոգսերից, արդար, անմեղ մարդուն դատապարտելու տառապանքից հոգնած պոնտեցի Պիղատոսը: Աստւած ինքն էր թեթեւակի հրում Խաչուկին, եւ այնպէս հեշտ կտրւեց Յիսուսին կապող թոկը, ասես շեղբը մեղրամոմի էր դիպել: «Դու ազատ ես, Աստծոյ որդի»,- ցանկացաւ ասել Խաչուկը, բայց կարծես մեկէն համրութեան աշխարհն ընկաւ: Լեզուն չշարժւեց, բերանը չբացւեց: Բերանը ծեփւել էր լաթով, ինչպէս ցերեկով գառնուկի բոժոժն էր ծեփւած ցեխով: Յետոյ ձեռքերը, ոտքերն անշարժացան: Հիմա ինքն էր խաչւած Յիսուս, իսկ կեղծ Յիսուսը, աւազակները, ուղտերին թողած՝ չքւեցին այգու մթան խորքերը: Ձեռքեր չունէր, որ կսմթէր երեսը, տեսնէր՝ երա՞զ է, թէ՞ իրականութիւն: Բերան չունէր, որ ձայն տար, արթնացնէր հօրը: Ոտքեր չունէր՝ վազ տար, ընկնէր Սառախաթուն տատի գիրկը: Մղձաւանջն աւարտւեց լուսադէմին՝ Աւետիքի սարսափահար ոռնոցով: Ահարկու այդ ձայնից նոյնիսկ ուղտերը ծառս եղան, ոտնատակ տալով ձագուկին, ծառերի ճիւղերը կոտրատելով փախան աջ ու ձախ, աւելի խրտնելով կատեպանների ուշացած կրակոցներից…
Պատրանքը որսալու մտադրութեամբ՝ Խաչատուրը հէնց գլխաբաց, հողաթափերը քստքստացնելով դուրս վազեց սենեակից՝ ուշք չդարձնելով նախասենեակի մութ անկիւնից իրեն հետեւող սարսափահար ու կայծկլտացող աչքերին: Բակում ոչ ոք չկար: Եւ լռութիւն էր: Թաց ձիւն էր ճպճպում գետնին, ջրհորդանից ծանր, դոնդող ջուր էր ծորում ձեան տակով, ծածուկ հոսում դէպի այգին: Ծառերը զարթօնք էին ապրում, տաք էին, ձիւն չէին առնում ճիւղերին, գիշերային լոգանքից ելած մերկ, թաց կանանց տեսքով ճկւում էին, շորորում, կեղեւահոտ, խեժագոյն անձրեւ կաթեցնում բների շուրջ: Պատրանքը ցնդել էր՝ հետք չթողնելով ո՛չ ձեան վրայ, ո՛չ էլ օդում: «Ուշացայ…»:
