ՆԱԽԱՔՐԻՍՏՈՆԷԱԿԱՆ ՊԱՏՄԱՇՐՋԱՆ

Հերոդոտ արժանացած է Պատմահայր կոչումին: Ծնած է մօտ 484 Ք.Ա. Փոքր Ասիոյ մէջ. բնակութիւն հաստատած է Սամոս կղզին, ապա Աթէնք, ուր մահացած է մօտ 425 Ք.Ա.: Գրած է իր հռչակաւոր «Պատմութիւն» աշխատանքը, որուն մէջ կան հսկայական քանակութեամբ պատմական եւ աշխարհագրական տեղեկութիւններ հին աշխարհի այն երկիրներու եւ ժողովուրդներու մասին, ուր ան շրջած է երկար տարիներ:

Ան շրջեցաւ 455-445 Ք.Ա. Փոքր Ասիա, Պարսկաստան, Հայաստան, Բաբելոն, Սիրիա, Փիւնիկիա, Եգիպտոս, Լիբիա եւ Յունաստան. ու գրեց իր հռչակաւոր Պատմութիւնը…:

Շատ հետաքրքրական են Հերոդոտի բաւականին մանրամասն վկայութիւնները Հայաստանի եւ Բաբելոնի վաճառականական կապերու մասին, «Այժմ ես կը պատմեմ այն բանի մասին, ինչը ինձ այդ քաղաքից (Բաբելոնից) յետոյ թւում է ամենազարմանալին: Նաւերը, որոնցով (Ասորեստանցիները) նաւում են գետն ի վար դէպի Բաբելոն, կլոր են եւ ամբողջովին կաշեպատ: Արմենիայում 1, որը գտնւում է Ասորեստանից վերեւ, նրանք կտրում են ուռիները, պատրաստում են նաւի կողերը եւ դրանք պատում կաշւէ ծածկով, նաւի յատակի նման: Նրանք ոչ նաւի յետնամասն են լայնացնում, ոչ էլ նրա առաջամասը նեղացնում, այլ տալիս են դրան վահանի նման կլոր ձեւ: Ամբողջ նաւը լցնում են ծղօտով, բեռնում այն եւ թողնում հոսանքն ի վար:

Նրանք մեծ մասամբ փոխադրում են գինի կարմիր կարասներով: Նաւերը վարում են երկու լայնաբերան թիակներով կանգնած երկու մարդ. նրանցից մէկը թիակը քաշում է դէպի իրեն, միւսը հրում իրանից: Այդ նաւերը պատրաստւում են եւ շատ խոշոր եւ առաւել փոքր: Դրանցից ամենախոշորներն ունեն հինգ հազար տաղանդ (այսինքն 151,500 կիլոգրամ) տարողութիւն: Իւրաքանչիւր նաւի մէջ կայ մէկ կենդանի գրաստ, իսկ խոշորների մէջ մի քանիսը:

Նաւելով Բաբելոն հասնելուց եւ բեռը ծախելուց յետոյ, նրանք վաճառքի են հանում նաեւ նաւի կմախքը եւ ամբողջ ծղօտը, իսկ կաշիները բարձում են գրաստների վրայ եւ վերադառնում արմէնների մօտ: Քանզի գետն ի վեր ոչ մի կերպ հնարաւոր չէ նաւել գետի արագութեան պատճառով: Այդ է պատճառը, որ նրանք նաւերը պատրաստում են ոչ թէ փայտից, այլ կաշւից: Երբ նրանք, գրաստները քշելով, ետ են դառնում արմենների մօտ, նոյն ձեւով պատրաստում են ուրիշ նաւեր»:

Ըստ Հերոդոտի Բաբելոնի եւ Ասորեստանի առեւտրականները կուգային Արմեններու երկիր (Հայաստան) Եփրատ գետի ափով, կը գնէին մեծ քանակութեամբ գինի եւ այլ կարեւոր ապրանքներ, ու տիկերով շրջապատւած լաստանաւերով կիջնէին Եփրատ գետի հոսանքով դէպի Բաբելոն: Իսկ Միջագետքի առեւտրականները ինչ կենսանիւթեր կը փոխադրէին Հայաստան իրենց գնումները կատարելու, «Հերոդոտի հաղորդած տեղեկութեան մէջ առաւել ուշագրաւ է այն, որ միջնորդ առեւտրականները Հայաստանում գինի եւ այլ գիւղատնտեսական մթերքներ ձեռք բերելու համար Բաբելոնից իրենց հետ ապրանքներ չեն բերել: Այստեղից հետեւում է, որ առեւտրականները Հայաստանում իրենց գնումները կատարել են ոսկու ու արծաթի կշռով կամ դրամահատւած փողի միջոցով»: Ուրեմն կենսանիւթերու հոսքը մէկ ուղղութեամբ էր, Հայաստանէն Բաբելոն, հիւսիսէն դէպի հարաւ:

 

ՄԻՋԻՆ ԴԱՐԵՐ

Սելջուկներու քաղաքակրթական յետամնացութիւնը

Արաբները իսլամական կրօնքը հասցնելով Միջին Ասիա, թուրքական ցեղերուն մէջ տարածեցին նոր կրօնքը: Աբբասեան խալիֆաները իրենց զօրքերուն ուժ տալու միտումով, այդ ռազմունակ թուրքական ցեղերէն օգտւեցան որպէս վարձկան զօրքեր. անոնց գործածեցին խեղդելու Խալիֆայութեան դէմ ապստամբող հպատակ ժողովուրդները, այդ տեղի ունեցաւ նաեւ Հայաստանի մէջ: Ի հետեւանք այդ բոլորին թուրքական ցեղերուն առջեւ բացւեցաւ ճանապարհը դէպի Մերձաւոր Արեւելքի մեզի հետաքրքրող տարածքաշրջանը: Ահա այս թուրանական ցեղերու առաջին ալիքն էին սելջուկները, կամ սելջուքները. անոնց մեծ պապն էր Սելջուկ բըն Տակակը, վերջին բառը կը նշանակէր «նոր աղեղ». ան «Ղուզզ», կամ «Օղուզ» կոչւած թուրքական մեծ ցեղի մը պետն էր, որուն անունով թրքական այդ ցեղը կոչւեցաւ սելջուկներ. ան իսլամացաւ եւ հետեւաբար իր ամբողջ ցեղը իսլամացուց: Սելջուկներու յայտնւելով պատմութեան բեմին վրայ՝ արիւնոտ նոր էջ մը բացւեցաւ Արեւելքի պատմութեան մէջ, որ մեծապէս ազդեց Միջագետքի, Հայաստանի եւ ամբողջ Միջին Արեւելքի ժողովուրդներու պատմութեան վրայ:

Հարկաւոր է լուսաբանել, թէ ինչու սելջուկները իրագործեցին ռազմական կարեւոր յաղթանակներ, երբ մուտք գործեցին մեզի հետաքրքրող տարածքաշրջանը 11-րդ դարուն. մէջբերենք հետեւեալը Հրանդ Պաստրմաճեանէն, «Անհրաժեշտ է սակայն դիտել տալ թէ այդ կռիւներուն (Սելճուկները…) եւ յաջորդներու ընթացքին թուրանցիք զգալի գերազանցութիւն մը ունէին հայոց եւ Միջին Արեւելքի միւս ժողովուրդներուն վրայ. գերազանցութիւն մը որ կը կայանար իրենց քաղաքակրթական յետամնացութեան մէջ:

Արդարեւ, մեր օրերուն եթէ ժողովուրդի մը զինւորական զօրութիւնը արդիւնքն է իր տնտեսական եւ ընկերային զարգացման, այդպէս չէր Միջին Դարերուն: Կրակող զէնքի յայտնութենէն առաջ, այսինքն Նոր Դարէն առաջ, վաչկատուն ժողովուրդ մը, ինչպէս թուրքերը, մեծ գերազանցութիւն կը վայելէր, որովհետեւ անոր բանակի գրեթէ ամբողջութիւնը կրնար ձիաւորներէ բաղկանալ եւ այդպէսով մեծ արագաշարժութեան հասնիլ բաղդատած աւելի յառաջադէմ ժողովուրդներու բանակին (ինչպէս, հայերը, յոյները, Բալկաններու եւ Եւրոպայի ժողովուրդները եւ չինացիք), որոնց բնակչութեան հիմնական մասը կը բաղկանար նստակեաց երկրագործերէ»:

Մէջբերման մէջ յիշւած թուրանցիք՝ այն ցեղն էին, որոնց մայր օրրանն էր ընդարձակ շրջանը, որ կը տարածւէր կենտրոնական Ասիոյ մէջ, Մոնկոլիստանէն մինչեւ Թուրքիստան: Թուրք անունով յայտնի են այն թուրանցիները, որոնք ուղղւեցան եւ հաստատւեցան Մերձ. Արեւելք, Թաթար անունով ծանօթ են անոնք որ հաստատւեցան Ռուսիա եւ Մոնկոլ անունով կը ճանչցւին անոնք, որ մնալով Չինաստանի մերձակայքը՝ զանազան առիթներով յայտնւեցան Արեւմուտքի մէջ:

Այս մէջբերումը հիմնականօրէն կը բացատրէ, ոչ թէ միայն ինչու սելջուկները յաղթական դուրս եկան, այլ եւ աւելին անոնց յաջորդող բոլոր վաչկատուն ժողովուրդները: Յստակօրէն զգալի էր երկու տարբեր քաղաքակրթական մակարդակի վրայ գտնւող ժողովուրդներու պայքարը:

 

ԱՆՑԵԱԼԻՆ ԱՅՍ ՕՐ

Հայկական վեց նահանգներու բարենորոգումները «Մայիսեան ծրագիրը» 11 մայիս 1895 թ.

Սասունի մէջ տեղի ունեցած դէպքերը, որոնք պատմութեան մէջ ծանօթ են Սասնոյ Առաջին ապստամբութիւնը անունով, եւ Հայոց դիմադրութիւնը ընկճելէ ետք՝ տեղի ունեցած ջարդերը, որոնց զոհ գացին մօտաւորապէս տաս հազար հայեր. այդ բոլորը տարբեր դրդապատճառներով արձագանգ ունեցան մեծ պետութիւններուն մօտ: Անգլիա, Ֆրանսա եւ Ռուսաստան պահանջեցին Օսմանեան կայսրութենէն գործադրել 17 տարի առաջ՝ 1878 թ. Բեռլինի խորհրդաժողովի 61-րդ յօդւածը:

Անգլիա նկատի ունենալով իր շահերը առաջին հերթին, ղեկավարեց Եւրոպայի ճնշումը Օսմանեան կայսրութեան վրայ. Սուլթան Համիդ Բ. կոչւեցաւ «Կարմիր Սուլթան»: Այս կոչումը աւելի արդարացաւ, երբ նոյն սուլթանը կազմակերպեց 1895-1896 տարիներու ընթացքին աշխարհահռչակ ջարդերը Հայոց դէմ, որոնք այս անգամ կոչւեցան իր անունով «Համիդեան ջարդեր»:

Մայիսեան Ծրագիրի մասին գաղափար մը ունենալու, մէջբերենք հետեւեալը, «Նախագիծը հիմնականում նախատեսում էր հայաբնակ վեց վիլայեթներում կենտրոնական իշխանութեան ամրապնդում, հասարակական կեանքի զարգացում, արտադրութեան եւ տնտեսական դրութեան կարգաւորում, ինչպէս նաեւ քրիստոնեաների պաշտպանութիւնը քուրտ ցեղապետների կամայականութիւններից: Ըստ նախագծի, նահանգների վալիները (նահանգապետներ) պէտք է նշանակւէին Օսմանեան կայսրութեան ընդունակ եւ բարեխիղճ պաշտօնեաներից, առանց կրօնի խտրութեան, 5 տարի ժամկէտով: Մեծ տէրութիւնների կիսապաշտօն, հովանաւորութեամբ Բարձր դռանը կից կազմելու էր մշտական յանձնաժողով (վերահսկող մնայուն կոմիտէ), որը կը հսկէր բարենորոգումների անթերի գործադրութիւնը: Բոլոր պաշտօնները (նաեւ ոստիկանութիւնը) պէտք է բաշխւէին մահմետականների եւ քրիստոնեաների միջեւ. եթէ պաշտօնեան մահմետական էր, նրա օգնականը քրիստոնեայ էր լինելու եւ՝ ընդհակառակը: Բոլոր խորհուրդների (նահանգական ընդհանուր խորհուրդը, սանջակի, գազայի եւ նահիյէի) ինչպէս նաեւ տարբեր յանձնախմբերի (այդ թւում յատուկ դատաստանական) կէսը պէտք է քրիստոնեայ լինէր: Խաղաղ ժամանակ «Համիդիէ» գնդերը զէնք ու նշանազգեստ չպէտք է կրէին»:

Մայիսեան Ծրագիրը կեանքի չկոչւեցաւ, տարբեր պատճառներով, «Մայիսեան Ծրագիրը առաջարկող երեք պետութիւններու մէջ ալ համաձայնութիւն չկար: Ռուսիան հակառակ էր ճնշումի քաղաքականութեան: Ֆրանսան՝ Գերմանիայէն վախնալէն Ռուսիոյ մօտեցած՝ չէր կրնար անոր հակառակ քայլ առնել: Անգղիան, որուն Թուրքիոյ հետ յարաբերութիւնները պաղած էին Եգիպտոսի գրաւումէն ի վեր, մինակն էր որ ոյժ կու տար միջամտութեան քաղաքականութեան, որպէսզի Թուրքիան ստիպւիր լռել Եգիպտոսի մասին, որով անոր դերն ալ անկեղծ չէր»:

Պահ մը կը թւէր բոլորին թէ Մայիսեան Ծրագիը մեծ յաղթանակ էր տանջւած Արեւմտեան Հայաստանի հայութեան համար, բայց այդպէս չեղաւ, «1895 թ. մայիսի 11-ին Անգլիայի, Ֆրանսիայի եւ Ռուսաստանի Կոստանդնուպոլսի դեսպանները մշակում եւ թուրքական կառավարութեանն են ներկայացնում հայկական նահանգներում (Կարին, Բաղեշ, Վան, Տիգրանակերտ, Խարբերդ եւ Սեբաստիա) բարենորոգումներ անցկացնելու ծրագիր: Սուլթանական կառավարութիւնը երկար ձգձգումներից յետոյ հարկադրւած ընդունեց մայիսեան ռեֆորմների ծրագիրը, բայց այս անգամ եւս, օգտւելով մեծ տէրութիւնների միջեւ եղած հակասութիւններից, չիրագործեց: Աւելին, նա նոր ու աւելի կատաղի յարձակման անցաւ հայ ժողովրդի դէմ, 1895-1896 թւականներին ընդհանուր եւ մասսայական կոտորածներ կազմակերպեց Արեւմտեան Հայաստանում եւ Թուրքիայի հայաբնակ վայրերում»:

Մայիսեան Ծրագիրի գործադրումը, պիտի բարելաւէր Օսմանեան կայսրութեան շատ հինցած ու ծերացած վարչական օրէնքները, եւ որեւէ վտանգ չէր ներկայացներ կայսրութեան ամբողջականութեանը: Սակայն 1895 թ. մայիս 11-ի բարենորոգումներու ծրագիրը վիժեց: Կարմիր սուլթանը չէր ուզեր զայն գործադրէր, եւ օգտւելով գեր պետութիւններու անմիաբանութենէն, ու իր կռնակին ունենալով Գերմանիան եւ Աւստրիա-Հունգարիան, որպէս ռազմավարական բարեկամներ, քանի մը ամիս ետք գործադրեց մեծ ջարդերը (Համիդեան ջարդերը):

Կազմեց ՊԵՏՐՈՍ ԹՈՎՄԱՍԵԱՆ