Յասմիկ Յարութիւնեան. «Ստացւում է՝ Պատմական Հայաստան էլ չենք կարող ասել. հիմա ի՞նչ, ասենք՝ մշակոյթը 3-րդ մասի՞ց ենք բերել»

«ԱԼԻՔ» – 168.am-ը զրուցել է ՀՀ վաստակաւոր արտիստ, «Շողակն» համոյթի մեներգչուհի Յասմիկ Յարութիւնեանի հետ։

Օգտաշատ զրոյցը ներկայացնում ենք ստորեւ:

– Ձեր արմատները գալիս են Մուշից, եւ տպաւորութիւն է, որ նրանք, ովքեր Արեւմտեան Հայաստանից են, իրենք են աւելի շատ հետաքրքրւում ազգային երգ ու պարով. այդպէ՞ս է։

– Ժողովուրդն ասում է՝ «արիւնը ջուր չի դառնում»։ Ու, եթէ նայենք ժողովրդական իմաստնութեանը, դա բոլորիս մէջ է՝ խորը շերտերում։ Մէկի մօտ շուտ է արթնանում, միւսի մօտ մի քիչ քնած է եւ, յետոյ, միջավայրը շատ մեծ ազդեցութիւն ունի։ Եթէ խօսենք նոր սերնդի մասին՝ իրենք չեն մեծացել Հայոց Ցեղասպանութիւնը վերապրածների հետ, եւ մշակութային ժառանգութեան կամուրջն ինչ-որ տեղ խախտւել է, եթէ չասենք՝ կոտրւել է։

Պէտք է շնորհակալ լինենք այն մարդկանց, որ ահռելի ժառանգութիւն են հաւաքել՝ Կոմիտասը, նրանից առաջ եւ յետոյ՝ ճեմարանի իր աշակերտները։ Եթէ առաւօտից երեկոյ ամբողջ ազգը երգի՝ էլի երգ կայ, որ առաջին անգամ է հնչելու, ու միշտ զարմանում եմ, թէ ինչո՞ւ են ուրիշ ժողովուրդների մեղեդիները վերցնում ու վրան ինչ-որ անհասկանալի տեքստեր դնում ու դարձնում երգ։

Ամէն րոպէ կարող ես տեսնել, թէ ժամանակն ինչ նեգատիւ ազդեցութիւն ունի, եւ ուզում են, որ մարդիկ չմտածեն իրենց ժառանգութեան պահպանման մասին։ Դա է գլոբալիզացիայի կարեւոր նպատակը։ Ինչքանո՞վ կը կարողանանք այս մարտահրաւէրին դիմանալ։

 – Հիմա գումար աշխատելու համար ժողովրդական երգի տարբեր մշակումներ են արւում. ինչպէ՞ս էք դրան վերաբերւում։

– Նորմալ է, ամբողջ աշխարհում է դա կատարւում։ Բայց պարզ է, որ իմ սիրտը ցաւում է, երբ տեսնում եմ, թէ ի՞նչ է կատարւում մեր ժառանգութեան հետ։ Ցաւալին այն է, որ մի տեսակ մեր ժառանգութիւնը դարձել է ռեստորաններում զբօսաշրջիկին ուրախացնող երաժշտութիւն, եւ դա բոլորովին կապ չունի այն ազնւական մշակոյթի հետ, որը դարերով մեզ պահել է, ժառանգւել է, մաքրւել։ Շատ խմբեր, երիտասարդ կատարողներ փորձում են ուրիշ ժանրերի մէջ տեղափոխել ժողովրդական երգը, բայց առաջին ելեւէջներից զգացւում է, որ նիւթը մակերեսային գիտեն։

Բուն նիւթը երբեք կարեւորւած չէ իրենց համար։ Նպատակն է՝ միանգամից ձեւափոխել, եւ շատ դէպքերում նոյնիսկ ժպիտ է առաջացնում, որովհետեւ մեր ժողովրդական երգն այնպիսի՜ գեղեցիկ նրբութիւններ ունի, եւ եթէ այդ անցումները, մեղեդային ամբողջ հարստութիւնը դնես մաքրես, ի՞նչ է մնում, երգի կմախքը։ Դա վերցնում են եւ ուրիշ ժանրում ներկայացնում։ Պարզ երեւում է, որ մարդուն առանձնապէս հետաքրքիր չեն պահպանւած եւ փոխանցւած տարբերակները։ Միգուցէ ժամանակներն են այդպիսին. կեանքն այնքան արագ է գնում, ո՞վ ժամանակ ունի սովորելու։ Հիմա ընդհանրապէս սովորելու ցանկութիւն չկայ։

– Ազգային երաժշտութիւնը կարծես աւելի շատ բիզնես նպատակի է ծառայում։

– Այո։ 1983 թ. էր, երբ «Ակունք» անսամբլ մտայ, մինչ այդ կարծում էի, որ բոլորի ընտանիքներում էլ գաղթական տատ ու պապ կայ եւ դա է իրենց կենցաղը. այդ երգը, պարը։ Ես դասական վոկալով էի զբաղւում, եւ պատահական մեկ հանդիպումը փոխեց ամէնը։ Մեծ եղբայրս, ով Հայրիկ Մուրադեանի անսամբլում էր, ինձ տարաւ իրենց տուն։ Երգեցի տատիցս ժառանգած «Թագւորի գովքը» եւ հրաւիրւեցի «Ակունք» անսամբլ։ Մէկ հանդիպումով կեանքի ճանապարհը փոխւեց, գնաց դէպի ֆոլկլոր։ Շատ ուրախ եմ դրա համար, որովհետեւ հրաշալի ձայնով կուրսեցիներիցս ոչ ոք բեմում երկար չմնաց, իսկ ես մինչեւ հիմա պրոֆեսիոնալ բեմերում եմ։ Այսքան տարի ժանրս փոխելու փորձ չեմ արել։ Կարող եմ կիթառ կամ ուրիշ գործիք նւագել, նստել երգել ու այդպէս ներկայանալ, բայց յամառօրէն պահում եմ աւանդական ձեւը. կամ երգում եմ ակապելլա, կամ խմբի հետ։

Տաղանդաւոր, լաւ ձայնով երիտասարդներ կան, որ լսում ու ասում ես, օ՜, Աստւած ինչ լաւ ձայն է տւել, ինչ-որ տեղ առաւելութիւն է մեր նկատմամբ։ Բայց էթնիկ երգի իմաստնութիւնը վերարտադրելու համար նշւած առաւելութիւններից բացի՝ ուրիշ բան էլ է պէտք։ Եթէ իմաստնութեան մակարդակը չես ապահովում, չես կարողանում մօտենալ, սա է տարբերութիւնը։ Շատ եմ ուզում, որ երիտասարդներն աւելի խորանան, պատասխանատւութեամբ վերաբերւեն, որովհետեւ շատ երգեր կան, որ տասնեակ տարիներ կատարել ենք, հիմա ուրիշ ժանրերում որ կատարում են, լրիւ ձեւափոխւած է, ու երբ ասում ես, որ այդ երգն այդպէս չէ, այսպէս է, երիտասարդը տալիս է ժողորդականութիւն վայելող մի երգչի անուն՝ ասելով, որ սա նրա երգն է։ Պատասխանում եմ, որ նրանը չէ, ժողովրդական երգը ոչ մէկինը չէ։

Երանի միայն երգի պահպանման պրոբլեմը լինէր։ Մարդիկ իրենց էութեան պահպանման խնդիրն ունեն։ Սա աւելի լուրջ է։ Ուժեղ չեն հոգեպէս։

Մենք ունենք շատ երգեր, որոնք երբեւէ ձայն չեն ստացել, այդ երգերն ինձ հանգստութիւն չեն տալիս։ Սովորում եմ ու ուզում եմ ձայնագրել։ Կարծես այդ երգերին թեւեր տաս։

Հիմա աւանդական ամէն ինչի նկատմամբ ագրեսիան մեծ է։ Տպաւորութիւն է, որ աւանդական ապրելակերպը խանգարում է հանգիստ ապրել, կայանալ։ Բարքերը շատ վատն են։

– Ձեր բացթողումը չէ՞ք տեսնում, որ չի ստացւել ազգային երգը կենցաղ մտցնել։

– Ո՞նց չի մտել կենցաղ։ Երբ 1980-ականներին ռեստորաններից դուրս եկան թուրքական մեղեդիները եւ բոլորը սկսեցին հայկական մեղեդիներ նւագել, աղբիւրը որտեղի՞ց էր գալիս։

Ուղղակի հիմա պէտք է լինի օրինակ ցոյց տւող, մշակոյթը բարձր պահող, որպէսզի մարդիկ ձգտեն հասնել նրան։ Բայց հիմա ամենաթողութիւն է։ Պետական քաղաքականութիւնը մի տեսակ տարօրինակ է դարձել։ Բազում տարիների փորձ ունեցող երաժիշտներն այսօր աշխատանքից ազատւում են։ Նրանք ներդրում ունեն անսամբլների պահպանման հարցում։ Շատ վատ է։ Եթէ մէկը փաստաբան չի դարձել կամ քաղաքականութեամբ չի զբաղւում, որ լաւ ապրի, ի՞նչ անի։ Երաժիշտներն ի՞նչ անեն։

– Նշեցիք՝ շատերին աշխատանքից ազատում են. գուցէ սերնդափոխութեան ժամանա՞կն է։

– Սերնդափոխութիւնը շատ լաւ բան է, բայց կան մարդու տարիների ներդրումը յարգելու ձեւեր։ Մենք այն ժողովուրդը չենք, որ 40 տարի որեւէ կոլեկտիւում աշխատած մարդուն կանչենք, ասենք՝ դիմում գրիր, գնայ։ Նոյնիսկ լաւագոյնների դէպքում են դա անում, որոնք իսկապէս վերեւում են իրենց տեխնիկայով, ամբողջ աշխարհում իրենց անունը բարձր են պահել։ Ստացւում է՝ Հայաստանը փոքր է տաղանդների համար։ Ի՞նչ է ստացւում. ինչ ճանապարհով ուզում ես՝ մի քիչ փող ճարի, վճարիր, երեւայ, եւ քո տարածած մշակոյթը կը դառնայ ամենապահանջւածը։ Ժողովրդականութիւն վայելող մի բանը չի նշանակում, որ ժողովրդական է։ Ժողովրդական երգն ուրիշ է։ Մէկը նստել երկու բաժակ խմել է, մի երկու բառ է գրել՝ դրան ասում են ժողովրդական երգ։

Չորս կողմը որ նայէք՝ ամէն ինչ հաճոյքների սպասարկման մակարդակի է դարձել։ Բայց դա ինչքան տխուր է։ Մեր տեսակը, կամ պէտք է պահպանւենք, կամ էլ ձուլւենք, երգենք ուրիշների երգը, պարը։ Ինչ էլ ես անեմ, այլ ազգերից լա՞ւ պէտք է իրենց մշակոյթը կատարեմ՝ չէ։ Մենք աշխարհին մեր եղածով պէտք է ներկայանանք, բայց լաւ, մաքուր, ազնիւ։

Մեր ժողովրդական պարի խմբերում սկսել են մի քիչ բալետային ոճով պարել՝ ձիգ ձեռքերով։ Սովետական շրջանում ամէն գիւղ մէկ անսամբլ ուներ, դա էր մեր սովորելու, շփւելու աղբիւրը։ Նայում էի հին տեսագրութիւնները, տեսայ, թէ ինչքան կաշկանդւած են եղել. եկել հեռուստաընկերութիւնից նկարում են, ամաչում են՝ գիւղացու նման երեւան։ Փորձել են ժողովրդական երգի անցումները մի քիչ քաղաքավարի կատարել, բայց բարբառից բխող մեղեդային նախադասութիւնները պէտք է խօսեն․․․

– Ազգային երգեր կատարողների համերգներին շատ քիչ են գնում. ի՞նչ անել, ինչպե՞ս նորովի մատուցել երգը, որ մարդկանց գրաւի։

– Աւելի շատ դարձել են էներգիա ծախսելու, զւարճանալու հանդիպումներ։ Տեսնում եմ՝ Կասկադ ինչքան մարդ է գնում պարի։ Մարդիկ գնում, պարում եւ ուրախանում են, բայց նրանց նպատակը պահպանելը չէ։ Սովորում են, որ երբ մի առիթով հաւաքւեն՝ ոչ ոք միւսի ոտքը չտրորի, իմանան շարժումները։ Գագիկ Գինոսեանն ապրի, պարն ինքը տարածեց։ Այդտեղ մտքի վրայ ազդող ոչինչ չկայ։ Չգիտեմ՝ գոնէ տարածքը ներկայացւո՞ւմ է։ Հիմա ստացւում է՝ Պատմական Հայաստան էլ չենք կարող ասել։ Օտարների համար երբ խօսում եմ մեր մշակոյթի մասին, Ծովից ծով Հայաստանի քարտէզը պատի վրայ՝ ցոյց եմ տալիս, հիմա ի՞նչ, պէտք է չխօսե՞նք, ասենք՝ մշակոյթը Երրորդ մասից ենք բերե՞լ։

Երգի ուժը նոյնիսկ սովետական քաղաքական գործիչները թերագնահատեցին։ Երբ Հայրիկ Մուրադեանի հետ հարցազրոյց էի արել, համապատասխան մարմիններից ասացին՝ այդ ի՞նչ է ասում․ «Եթէ հայերը զէնք ունենային, եւ ճիշտ քարոզչութիւն արւէր, որ պէտք է կռւել, հարց է՝ Թուրքիա՞ն կը մնար, թէ՞ Հայաստանը»։

Երգը եւ մեղեդի է, եւ խօսք։ Ազդում է մարդու սրտի, մտքի վրայ։ Ես ամէն տեղ համերգներ ունենում եմ, այստեղ՝ ոչ։ Մարդիկ պէտք է պատրաստ լինեն, որ ուզեն իրենց մտքի վրայ երգով ազդես։ Գնում են համերգ, որ մենակ ուրախանան։ Մէկը համերգ էր գնացել՝ հարցնում եմ՝ ինչպիսի՞ համերգ էր, ասում է՝ այնքան լաւ էր, այնքան ուրախացանք։ Ասում եմ՝ համերգին մենակ ուրախանո՞ւմ են։

Ու, եթէ այնպիսի ծրագիր է, որ կարող է մտքիդ ազդել, մտքովդ անցնի, թէ վերջին անգամ ե՞րբ ես ծնողիդ տեսել, նախնիների գերեզմանին այցելել, կամ դու ո՞վ ես, ինչպէ՞ս ես ապրել, չար բան ես արել, մեղքեր գործել։ Ոչ ոք չի ուզում, որ իրեն վերցնես, իջեցնես օրօրոցի մէջ դնես, ուր ոչ հարուստ կայ, ոչ աղքատ, եւ բոլորս հաւասար ենք։ Համերգ են եկել, ասում են՝ այս ի՞նչ է, պէտք է նստեմ, տխրե՞մ։ Մարդիկ ուզում են իրենց մարմնական հաճոյքներն արթնացնող մշակոյթի հետ շփւել։ Դրա համար գնում են թռվռալու, ուրախանալու։

Տարիներ շարունակ օրօրոցայիններ եմ երգում, այն ժամանակ ասում էին՝ դրա մէջ փող կա՞յ, որ երգում ես։ Հիմա ինչո՞ւ եմ ժպտում, որովհետեւ շատերը, ովքեր օպերային արւեստով էին զբաղւում կամ այլ եւ իրենց կարծիքով՝ բարձրակարգ, սկսել են դրանց անդրադառնալ, ինչո՞ւ։ Մեկի մօտ շուտ է արթնանում, միւսի մօտ արիւնը դեռ ջուր չի դարձել, մէկն էլ, չգիտեմ ինչ հրաշքով՝ դա շուտ է հասկանում։ Ես հիմա չգիտեմ, ո՞նց բախտս բերեց, որ այդ ամէնը հասկացայ եւ ժանրս փոխեցի։ Անկախ մեզանից է կատարւում։

– Օրօրոցային երգերից խօսեցիք։ Երիտասարդ մայրիկները գիտե՞ն այդ երգերը։ Հիմա շատ ակումբներ կան՝ յղիների, ծննդաբերելուց յետոյ երեխային պահելու հետ կապւած ինչ-որ բաներ սովորեցնելու համար։ Մի ակումբ էլ օրօրոցային երգեր սովորեցնելու համար պէտք չէ՞։

– Ակումբ պէտք չէ, որովհետեւ հիմա կայ համացանց։ Երբ ես սկսում էի երգել, Կոնսերւատորիայում ժանրի մասին նոյնիսկ գիտական աշխատանք չկար։ Բայց հիմա կարծում եմ, որ հայկական օրօրոցայինների համաշխարհային տարածումն ինչ-որ հրաշքով հասկացա եւ կարողացա արտադրել ձայներիզ, որը «Նիւ Եօրք Թայմս»-ը ճանաչեց աշխարհում արտադրւած հայկական լաւագոյն երաժշտութիւն։ «Շողակն» անսամբլի ձայներիզներն աշխարհում ամենատարածւածներից են։ Լոս Անջելէսի համալսարանում արդէն կայ էթնիկ երաժշտագիտութեան բաժին, եւ մենթորներից մէկն եմ։ Աշխարհում հիմա էթնիկ երաժշտութեան նկատմամբ հետաքրքրութիւնը մեծ է։ Հռչակաւոր շատ դահլիճներ կից բացում են յատուկ ֆոլկ երաժշտութեան դահլիճներ, որտեղ ամէն ինչ ակուստիկ պէտք է լինի, որպէսզի քեզ դնեն աւելի առաջնային միջավայրի մէջ, ուր չի լինի ոչ մի տեխնիկական ժամանակակից միջամտութիւն։

– Ի՞նչ անենք, որ Հայաստանում եւս էթնօ երաժշտութիւնը կարեւորւի։

– Պէտք է ազնիւ լինենք մշակոյթի առջեւ։ Հէնց հիմա գիւղերում կան բացառիկ կատարողներ, բայց նրանց տեսնո՞ւմ ենք, ցուցադրո՞ւմ են։ Ես չեմ կարող տունս վաճառել, գնալ հեռուստատեսութիւն, ելոյթ ունենալ, որ մարդիկ լսեն։ Մշակութային կորուստը շատ աւելի դժւար է վերականգնել, քան աշխարհագրական տարածքը։ Այնպիսի լաւ սերունդ կայ, բայց նրանք ջրի երեսին չեն։

Հիմա ինչի՞ շուրջ պէտք է մարդիկ միաւորւէին։ Պարզ է, որ քաղաքական պայքարի շուրջ դժւար է միաւորւելը։ «Շողակնը» երբ Արամ Խաչատրեան համերգասրահում համերգ ունէր, քաղաքական հակադիր ճամբարի ներկայացուցիչները դահլիճում էին, որովհետեւ քո հօր ու մօր գերեզմանի, սուրբ հողի կամ Արարատի կամ ժառանգութեան առաջ՝ ի՞նչ քաղաքական կուսակցութիւն։ Այնքան ճղճիմ բան է այդ քաղաքականութիւնը։ Ուղղակի թւում է, թէ մեր երկիրը մշակութային քաղաքականութիւն չունի։

Բոլոր կուսակցութիւնների ծրագրերում նայել եմ, այնքան սիրուն-սիրուն բաներ են գրում…

Սփիւռքում էլ պահանջւած չեմ։ Ինչքան աղբ որ այնտեղ կատարւում է, ասում եմ՝ ո՞նց էք սա լսում, ասում են՝ քո հայաստանցիներն են։ Այ սա ամենամեծ ապտակն է, որ ամէն տեղ ուտում եմ։

– Զրոյցի սկզբում ասացիք, որ նոր երգեր էք ձայնագրել. ո՞ր շրջանին են պատկանում։

– Մենք ունեցել ենք Գրիգոր Սիւնի անունով կոմպոզիտոր՝ ծնւած Շուշիում, ով նաեւ քաղաքականութեան մէջ է եղել։ Էջմիածնի ճեմարանում է սովորել, Կոմիտասից 10 տարի մեծ է եղել։ Զարմանալի բան ասեմ՝ դաշնակցական երգերի հեղինակն է, բայց քանի որ սովետական կարգեր են եղել՝ գնացել է Հայաստանից, մի տեսակ փակւել է թողած ժառանգութիւնը։ Հիմա իր ծոռը որոշել է արխիւը բացել, եւ այն յայտնւեց Լոս Անջելէսի համալսարանի էթնօ երաժշտագիտութեան բաժնում։ Նայում ես՝ Շուշիում իր տատի երգած օրօրոցայինն է․․․ Ես որտե՞ղ պէտք է տեսնեի սա։ Մենք ուրիշ ողբերգութեան մէջ ենք։ ԳԱԱ Ազգագրութեան ինստիտուտը եւ միւս գիտական հաստատութիւնները, որոնք ուսումնասիրում են, կատարողներին չեն տալիս նիւթը, որ գտել են։ Իրենց համար գիտական ուսումնասիրութեան նիւթ է, պէտք է դիսերտացիա պաշտպանեն, ու ոչինչ, որ այդ գիրքը հրատարակւի եւ ոչ մի նմուշ կենդանի չերգւի։

Մենք համագործակցութեան խնդիր ունենք։ Երբեւէ ոչ մի երաժշտագէտ, ֆոլկլորագէտ չի բերել մի 4-տակտանի երգ ու ասել՝ սիրուն է, կերգե՞ս։ Համագործակցութիւն չկայ, եւ լիքը մշակութային աղբ ժողովրդականի անւան տակ եթեր է լցւում։ Բա եթերին էլ փող է պէտք, ես ի՞նչ անեմ, ում ինչը դառնամ, որ գնամ եթերի համար փող տամ, ազգային դէմքը պահեմ։ Ասում են՝ տեսահոլովակ նկարէք, բերէք, բարեւ ձեզ, ինչո՞վ նկարեմ։

Ես կարող եմ զուսպ ապրել, բայց իրաւունք չունեմ որեւէ մէկին մեղադրել, որ ուզում է ամէն օր նոր մի բան հագնել։ Մեր ամբողջ ողբերգութիւնը բոլոր բնագաւառներում դարձել է ստամոքս, շոր ու կօշիկ, ինքնաթիռի տոմս։ Բա մենք ո՞նց ենք մտածում, որ մեզ պէտք է յարգեն, սրտները ցաւի մեր տարածքային, մարդկային կորուստների համար։ Մեր որկրամոլ վիճա՞կը պէտք է յարգեն։ Երիտասարդների հետ խօսում ես, նոյնիսկ ուրիշների ողբերգութիւնների վրայ էլ կենտրոնացած չեն։ Ամբողջ աշխարհի համալսարաններում Ապրիլի 24-ին հայ ուսանողները փորձում են ինչ-որ բան անել, բայց միւսների ողբերգութեան օրերին չեն գնում մասնակցեն։ Գազայի դէպքերի համար նստացոյց էր Լոս Անջելէսի համալսարանում, 3 հայ ուսանող էր եկել։ Ուրիշի ցաւը չենք կարողանում հասկանալ, բայց չգիտես ինչու՝ նրանք պարտաւոր են։

– Դէ, որովհետեւ ուրիշները մեր ցաւը չհասկացան, մեխանիկորեն մենք էլ չենք հասկանում։

– Չէ, ինչո՞ւ։ Աշխարհում քանի՞ հոգի կայ, որ չի ճանաչել Հայոց Ցեղասպանութիւնը։

Ես երիտասարդների մասին եմ խօսում, այսպէս չի լինի, ամբողջ աշխարհում թմբիրի մէջ են։

Զրոյցը՝ ԱՆԻ ԿԱՐԱՊԵՏԵԱՆԻ