Եւ այսպէս՝ աւելի քան տաս տարի պահանջւեց «Արաբական գարնան» անգլոսաքսոնական պրոեկտի շղթայական վերջին (՞) օղակի՝ ասադական Սիրիայի կազմաքանդման համար։
Փաստօրէն «Արաբական գարնան» սկզբնական զոհերի՝ Թունիսի,Եգիպտոսի եւ Լիբիայի խժդժութիւնների առանցքում բուն դերակատարները հանդիսացան ըստ էութեան թուրքական հովանաւորութիւնը վայելող «Իխւանոլմուսլեմին» (մուսուլման եղբայրներ) խմբակցութիւնները։ Չնայած նրան, որ վերոգրեալ երկրների հետ Թուրքիայի աշխարհագրական հեռաւորութիւնը խոչընդոտեց վերջնիս ուղղակի միջամտութիւնները, այդուհանդերձ, Սիրիայի դէպքում անմիջական սահմանակից լինելու հանգամանքը մինչեւ իսկ ներխուժելու հնարաւորութիւն տւեց թուրքերին, ընդհուպ՝ ռազմական գործողութիւնների իրականացմամբ՝ հողային բռնագրաւումների (քրդաբնակ Մանբիջ, հայաբնակ Քեսաբ եւ այլն)։
Ինչ խօսք՝ «Սիրիական գարնան» տասնամեայ յետաձգման իրական դերակատարները հանդիսացան ինչպէս Ռուսաստանը, այնպէս էլ՝ Իրանի Իսլ. Հանրապետութիւնը. առաջինը՝ Միջերկրական ծովեզերքի ու Մերձաւոր Արեւելքի իր յենասիւները պահպանելու, իսկ երկրորդը՝ հակասիոնիստական պայքարի շղթայազերծման իր շրջանային տարանցիկ ուղիները անխախտ պահելու նպատակադրմամբ։
Վերջին ժամանակաշրջանում, սակայն, ուժային հաւասարակշռութիւնները կտրուկ փոփոխութիւն կրեցին։ Իսկ դրանք պայմանաւորւած էին մէկ կողմից ռուս-ուկրաինական պատերազմով եւ միւս կողմից՝ իրանական ռազմա-քաղաքական աջակցութիւնն ու հովանաւորութիւնը վայելող հակաիսրայէլական «Դիմադրութեան ճակատների» թիրախաւորմամբ՝ սիոնիստական ռեժիմի կողմից (ՀԱՄԱՍ-ի եւ «Հեզբօլլահ»-ի ռազմա-քաղաքական ղեկավարութեան վերացումը՝ պաղեստինեան ու լիբանանեան ճակատներում)։ Սրանց կարելի է աւելացնել նաեւ ԱՄՆ-իսրայէլական հակաիրան համատեղ եւ ներուժ ու ներգործուն սպառնալիքների առկայութիւնը։
Ահաւասիկ, նոր իրադրութիւնների ֆոնին, ինչպէս միշտ դարանակալ ու լարախաղաց Թուրքիան, ստեղծւած պահը պատեհ համարելով՝ իր վերականգնողական ճամբարներում հաւաքագրւած նախկին դաէշական, բայց այսօր տարբեր անւանումների տակ ներկայացւող խմբաւորումներին ասադական տկարացած ու ռէակցիա ապրող Սիրիան բռնագրաւելու հրահանգ արձակեց։
Եւ ընդամէնը մէկ շաբաթ պահանջւեց, որպէսզի կազմաքանդւած Սիրիայի մայրաքաղաք Դամասկոսում գերիշխեն թէպէտ կոտորակւած եւ անւանափոխւած, բայց նախկին դաէշականներ։
Իրավիճակային ուշագրաւ հանգամանքներ են այսօր իսկ հետեւեալ իրողութիւնները՝ յետասադական Սիրիայում.
– Մասնաւորապէս Թուրքիայի հետ սահմանակից շրջաններում ստւարաթիւ քրդական ռազմա-քաղաքական միաւորումների առկայութիւնը, որով նպատակադրւած են նւազագոյնը՝ քրդական ինքնավարութիւն ձեւաւորելուն։ Դա, ինչ խօսք՝ ռէալ սպառնալիք է կարող հանդիսանալ նոյնինքն Թուրքիայի համար, քանզի «…Քրդական պրոբլեմը,- գրում է պատմաբան ակադեմիկոս Լենդրուշ Խուրշուդեանը,- դանդաղ գործող ատոմային ռումբ է թուրքական պետութեան հիմքում»1)։
– Արդէն իսկ իսրայէլական բանակի եւ զօրամիաւորումների վերահսկողութեան տակ է եւ բռնագրաւման ենթարկւած դեռեւս 1967 թ. կռւախնձոր Գոլանի բարձրունքները. սա ինքնին Սիրիայի մասնատման փաստացի նախադրեալ է, որը կրկնւելու իրական ռիսկեր է պարունակում։
– Դեռեւս 10 տարի ի վեր, սիրիական նաւթարդիւնահանման անարգել տիրոյթը ստանձնել-սեփականաշնորհել է Սիրիայում տեղակայւած ԱՄՆ զօրամիաւորումը, որն ցայժմ անտարբեր ու հաշտ կեցւածք է ցուցաբերում Սիրիան գրաւած թուրքահպատակ տեռորիստների նկատմամբ…։
– Այս ստատուսկւոն, սակայն, կայուն ու անփոփոխ մնալուն թերահաւատ շրջանակները խոշոր թիւ ու տոկոս են կազմում, որով էլ ինչպէս Սիրիայի, այնպէս էլ Մերձ. Արեւելքի հեռանկարը համարւում է խիստ անկանխատեսելի։
Սիրիական նոր թնջուկի ու դրանից բխող տարածաշրջանի առաւել վտանգալից հեռանկարի ողջ պատասխապատւութիւնը վերապահւած է նէո-օսմանական բարդոյթով տառապող էրդողանական իշխանախմբին ու սրա գաղափարակից՝ գորշ գայլականների տարատեսակ վոհմակներին…, դաէշական լինեն նրանք թէ՝ կերպարանափոխւած Թահրիրոլշամական։
Յ. Գ. – «Անոնք, որ պանթուրանիզմով վարակւած՝ ոտքի տակ կառնեն այլ ժողովուրդներ եւ դաւանանքներ, անոնք են բո՛ւն պատասխանատուն Մերձաւոր Արեւելքի ստրկութեան, եւ կը պատրաստեն գերեզման թէ՛ իրենց, եւ թէ՛ Մերձ. Արեւելքի անկախութեան եւ ազատութեան…»2)։
———————————–
1- Խուրշուդեան Լ., Հայոց ազգային գաղափարախօսութիւն, էջ 183։
2- Ռուբէն, Հայաստան միջցամաքային ուղիներու վրայ , էջ 178։
Դ. Մ.
Պատմական գիտութիւնների թեկնածու
