Օսմանեան փաստաթղթերն ընդդէմ թուրքական ուրացման

Հայոց Ցեղասպանութեան 110-րդ տարելիցին ընդառաջ Թուրքիայի հանրային կարծիքի, պաշտօնական դիրքորոշման, գիտական շրջանակների տեսակէտների եւ դրանցում փոփոխութիւնների մասին Ermenihaber.am-ը զրուցել է թուրքագէտ, պատմական գիտութիւնների թեկնածու Մելինէ Անումեանի հետ:

 

– Թուրքիան մինչ օրս չի ճանաչում Հայոց Ցեղասպանութիւնը՝ պատճառաբանելով պատմական փաստերի «քննարկման անհրաժեշտութիւնը»։ Ի՞նչ են իրականում բացայայտում օսմանեան արխիւները, եւ ի՞նչ պատասխան ունի այս տեսակէտին հայ պատմագիտութիւնը։

– Այո՛, Թուրքիան Հայոց Ցեղասպանութիւնը չճանաչելու համար տասնամեակներ շարունակ ներկայացրել է զանազան պատճառաբանութիւններ, այդ թւում՝ պատմական փաստերը գնահատելու պատրւակ։ Թէեւ օսմանեան արխիւները տարիներով փակ են եղել հայ եւ արտասահմանցի հետազօտողների առջեւ, այնուամենայնիւ, Հայոց Ցեղասպանութեան թեմայով ուսումնասիրութիւններ կատարած գիտնականները նման պայմաններում անգամ կարողացել են գտնել եւ հրապարակել մեծ թւով արժէքաւոր փաստաթղթեր, որոնք բացայայտում են ցեղասպանութեան կանխամտածւած եւ զանգւածային բնոյթը։

Թէ՛ հայ եւ թէ՛ համաշխարհային պատմագիտութիւնը վաղուց է տւել իր պատասխանն ուրացողների այդ տեսակէտին․ Հայոց Ցեղասպանութիւնն արդէն փաստարկւած, ապացուցւած եւ հիմնաւորւած իրողութիւն է, եւ թուրք ժխտողականներին ամենալաւ պատասխանը տալիս են օսմանեան արխիւային փաստաթղթերը։ Հարկ է նշել, որ դրանց շարքում ամենակարեւոր տեղն են զբաղեցնում Արամ Անտոնեանի հրապարակած թուրքական կառավարութեան հեռագրերը եւ 1919-1921 թթ․ Ստամբուլում Օսմանեան պետութեան Ռազմական արտակարգ ատեանում կայացած երիտթուրքերի դատավարութիւնների վաւերագրերը։

Ընդհանրապէս որեւէ ցեղասպանութիւն փաստարկելու համար նախ պէտք է ապացուցել, որ այդ յանցագործութիւնն իրագործած խումբը նախապէս ծրագրել է այն։ Երիտթուրքերի դատական փաստաթղթերը, յատկապէս, «Միութիւն եւ առաջադիմութիւն կուսակցութեան» եւ կառավարութեան գործիչների վերաբերեալ մեղադրական եզրակացութիւնը բացայայտում են, որ հայերի բնաջնջումը նախապէս որոշւել էր «Միութիւն եւ առաջադիմութիւն կուսակցութեան» Կենտրոնական կոմիտէի մանրամասն քննարկումների արդիւնքում: Այսպէս, գրաւոր կերպով դատարանին վկայութիւն տւած օսմանեան երրորդ բանակի հրամանատար Մեհմեդ Վեհիբ փաշան յայտնել էր, թէ հայերի հանդէպ կատարւած վայրագութիւններն ու կոտորածները, ինչպէս նաեւ ունեցւածքի կողոպուտը որոշւած են եղել «Միութիւն եւ առաջադիմութիւն կուսակցութեան» Կենտրոնական կոմիտէի կողմից, եւ որ այդ ջարդերի իրականացման համար Բեհաեդդին Շաքիրը յատուկ մարդասպաններ էր պատրաստել երրորդ բանակի շրջանում: Կան այլ բազմաթիւ անհերքելի ապացոյցներ եւ փաստեր, այնպէս որ մենք՝ հայ մասնագէտներս, արդէն պէտք է լիովին ազատւենք ցեղասպանութիւնն ապացուցելու ցանկութիւնից եւ կենտրոնանանք Հայոց Ցեղասպանութեան ասպեկտների եւ մանրամասների վրայ։

 

– Թուրքիայում ապրող տարբեր ազգային եւ կրօնական փոքրամասնութիւններ, օրինակ՝ քրդերը, ալեւիները, կամ քաղհասարակութեան ներկայացուցիչներն ինչպէ՞ս են վերաբերւում Հայոց Ցեղասպանութեան յիշատակմանը։ Կա՞յ որեւէ փոփոխութիւն վերջին տարիներին։

– Վերջին տարիներին, մասնաւորապէս ԱԶԿ-ի՝ (Արդարութիւն եւ զարգացում կուսակցութիւն – խմբ.) իշխանութեան գալուց յետոյ Թուրքիայում Հայոց Ցեղասպանութեան փաստի կոշտ ժխտման քաղաքականութիւնը թուրքական իշխանութիւնների կողմից ենթարկւել է որոշ փոփոխութեան։ Թէեւ կոշտ ժխտումը Էրդողանի (Թուրքիայի նախագահ – խմբ.) իշխանութեան շրջանում փոխակերպւեց աւելի մեղմ ու քողարկւած հերքման, այնուամենայնիւ, բովանդակային առումով այն շարունակեց նոյնը մնալ։ Բայց եւ այնպէս, վերջին տասնամեակներին Թուրքիայում տպագրւեցին նաեւ պատմական փաստերը չխեղաթիւրող գրքեր։

Այսինքն՝ Էրդողանի իշխանութեան օրօք թուրք հասարակութիւնն աննախադէպ շատ է քննարկել Մեծ Եղեռնի թեման ու, թէեւ, 2016 թ. յուլիսի ռազմական յեղաշրջման փորձից յետոյ այդ աշխուժութիւնը նւազել է, իսկ ազատ խօսքի հանդէպ հետապնդումները՝ աւելացել, Հայոց Ցեղասպանութեան թեման այլեւս ոչ միայն տաբու չէ Թուրքիայում, այլեւ՝ չնայած թուրքական իշխանութիւնների վարած քաղաքականութեանը, այդ երկրում արդէն շատ աւելի մեծ թւով մարդիկ հնարաւորութիւն ունեն տեղեկանալ պատմութեան իրական փաստերին։

Դրա շնորհիւ Թուրքիայի հասարակութեան որոշ շրջանակներ կարողացան ոչ միայն տեղեկանալ պատմական իրողութիւնների մասին, այլ մինչեւ իսկ երբեմն յարգել Հայոց Ցեղասպանութեան զոհերի յիշատակը եւ տարբեր յիշատակի միջոցառումներ կազմակերպել։ Այս առումով յատկապէս ուշագրաւ են Արեւմտեան Հայաստանում որոշ իսլամացած հայերի շրջանում կազմակերպւող արարողութիւնները։ Այսպէս՝ մի քանի տարի առաջ Հայոց Ցեղասպանութեան զոհերի յիշատակին նւիրւած միջոցառումներ կազմակերպւեցին Ստամբուլում, Իզմիրում, Դերսիմում, Ադանայում եւ այլ վայրերում, իսկ վերջերս էլ յայտնի դարձաւ, որ այս տարւայ ապրիլի 24-ին Մեծ Եղեռնի զոհերի յիշատակին նւիրւած համերգ կը կայանայ Դիարբեքրում։ Անցեալ տարի եւս նոյն վայրում «Արգելւած սերենադ» խորագրով տեղի ունեցած այդ համերգին մասնակցած արեւմտահայ երգիչ Ստեփան Եփրեմեանն այս տարի եւս ներկայ կը գտնւի։

Յիշատակի նման արարողութիւններ կազմակերպւում են նաեւ Թուրքիայի փոքրամասնութիւնների, մասնաւորապէս, քրդերի եւ ալեւիների կողմից, քանի որ վերջիններս գիտակցում են, որ ցեղասպանութեան վտանգը կախւած է նաեւ իրենց գլխին…

 

– Թուրքիայի եւ Հայաստանի յարաբերութիւնների կարգաւորման գործընթացում (օրինակ՝ վերջին հայ–թուրքական երկխօսութեան շրջանակներում) ի՞նչ դեր ունի Հայոց Ցեղասպանութեան հարցը՝ իբրեւ պատմական արդարութեան տարր։ Կարո՞ղ է արդեօք հնարաւոր կարգաւորումը շրջանցել այդ հարցը եւ ինչպէ՞ս:

– Փորձենք Թուրքիայի եւ Հայաստանի յարաբերութիւնները պատկերաւոր կերպով ներկայացնել որպէս 2 անձանց փոխյարաբերութիւններ։ Ասենք՝ այդ երկու մարդիկ թշնամացել են, քանի որ մէկը սպանել է միւսի հարազատներին։ Պատկերացնենք, թէ հիմա նրանց փորձում են հաշտեցնել՝ յուսալով, որ հարազատներին կորցրածը կը մոռանայ կամ նրբանկատ կերպով կը շրջանցի այդ թեման․․․ Մի՞թէ դա հնարաւոր է։ Իհարկէ՝ ոչ։

Նման մասշտաբի ողբերգութիւնը հնարաւոր չէ մոռանալ կամ ուրանալ։ Ահա թէ ինչու յարաբերութիւններ կառուցելու կամ զարգացնելու համար հարկ է նախ եւ առաջ քննարկել Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչման հարցը։ Եթէ Թուրքիան իրապէս ցանկանում է յարաբերութիւններ կառուցել Հայաստանի հետ, նախ եւ առաջ պէտք է անկեղծօրէն զղջայ իր յանցանքի համար, ճանաչի մարդկայնութեան դէմ իրագործւած այդ մեծ յանցագործութիւնը, ներողութիւն խնդրի եւ պատրաստ լինի ճանաչումից բխող բոլոր պարտաւորութիւնների, այդ թւում՝ փոխհատուցման կատարմանը։

Հակառակ դէպքում, ես ինքս, որպէս հայ եւ մասնագէտ, անհնար եմ համարում այդ յարաբերութիւնների զարգացումը։ Եթէ անգամ փորձենք աչքաթող անել Հայոց Ցեղասպանութեան թեման, այն անընդմէջ ի յայտ է գալու բազմապիսի ձեւերով եւ ամենաանսպասելի տեղերից, ինչպէս որ կը լինէր 2 անհատների յարաբերութիւնների դէպքում, երբ նրանցից մէկը մեծ ոճիր գործած լինէր միւսի նկատմամբ…

Arfd.am