Թուրքիան Եւրոպայի հետ միասին մէջմէ՞ջ է անում յետխորհրդային տարածքը

ՊՅՈՏՈՐ ԱԿՈՊՈՎ

Քաղաքական մեկնաբան

 

Ռուսաստանի շրջադարձը դէպի արեւելք (որը երբեմն կոչւում է Գլոբալ հարաւ) պայմանաւորւած է ոչ միայն Արեւմուտքի հետ հակամարտութեամբ, այլ նաեւ երկրի օբիեկտիւ աշխարհաքաղաքական շահերով եւ ժամանակի բուն ոգով (այսինքն՝ կենտրոնում յստակ տեղաշարժ է, աշխարհակարգի ձգողականութիւնը Արեւմուտքից Արեւելք): Հետեւաբար, Արեւելքում տեղի ունեցող բոլոր գործընթացները (ոչ միայն հակամարտութիւնները, այլ նաեւ ինտեգրացիոն գործընթացները, որոնք կառուցւած են մէկ տարածաշրջանի, էթնիկ խմբի, կրօնի եւ այլնի շուրջ) այժմ էլ աւելի կարեւոր են մեզ համար։ Յատկապէս եթէ դա վերաբերում է մեր հարեւան շրջաններին, որոնք Ռուսաստանի կազմում էին եւ մեզ հետ կապւած էին ընդհանուր պատմութեամբ։

Նոյեմբերի 5-ին Բիշքեկում բացւել է թուրքական պետութիւնների ղեկավարների գագաթնաժողովը՝ Ռեջեփ Էրդողանի գլխաւորութեամբ։ Կը լինեն ոչ միայն Ալիեւը, Տոկաեւը, Միրզիոեւը, Բերդիմուհամեդովը, Ջափարովը, այլեւ Վիկտոր Օրբանը։ Ամենամեայ գագաթնաժողովը 11-րդ հերթական համարն է, բայց իրականում սա արդէն երկրորդ գագաթնաժողովն է այս տարւայ ընթացքում. նախորդը տեղի է ունեցել ընդամէնը չորս ամիս առաջ Շուշիում, բայց այն պաշտօնական կարգավիճակ չունէր։ Բայց դա ինքնին թուրք ժողովուրդների համագործակցութեան ցուցիչ է, որը գնալով աւելի ինտենսիւ է դառնում։ Էրդողանը Բիշքեկից ուղիղ թռչելու է Բուդապեշտ, իսկ յետոյ Բաքւում կայցելի ֆորում, այսինքն՝ կայցելի Թուրքական պետութիւնների կազմակերպութեան երկու երկրների մայրաքաղաքներ։

Թուրքական պետութիւնների կազմակերպութիւնը միաւորում է ընդամէնը հինգ երկիր (եւ եւս երեքը, այդ թւում՝ մէկ չճանաչւած, դիտորդի կարգավիճակ ունի), բայց ամենաակտիւ եւ աճող միջպետական ​​միաւորումներից է։ Թուրքական աշխարհի միասնութիւնը դեռեւս չի դրւել որպէս ԹՊԿ-ի քաղաքական նպատակ, բայց գործընթացը, ինչպէս ասում են, սկսւել է։ Թուրքիան կազմակերպութեան անվիճելի առաջնորդն է, որը ներառում է Ղազախստանը, Ուզբեկստանը, Կիրկիզստանը եւ Ադրբեջանը՝ չորս յետխորհրդային հանրապետութիւններ, որոնցից երեքը Կենտրոնական Ասիայում են։ Կենտրոնական Ասիայի մէկ այլ պետութիւն՝ Թուրքմենստանը, դիտորդի կարգավիճակ ունի ԹՊԿ-ում, ինչպէս նաեւ Հունգարիան (մագեարներն իրենց թուրք են համարում), ինչպէս նաեւ Հիւսիսային Կիպրոսը, որը ճանաչւել է միայն Թուրքիայի կողմից: Այսպիսով, Թուրքիան իր դրօշի տակ է հաւաքել յետխորհրդային հանրապետութիւնների մէկ երրորդը՝ գրեթէ այնքան, որքանի ձգտում է Եւրամիութիւնը (երեք բալթեան երկրներ արդէն մաս են կազմում, իսկ Մոլդովան, Վրաստանը եւ Ուկրաինան հերթագրւած են): Այսինքն՝ Թուրքիան Եւրոպայի հետ միասին մէջմէջ են անում յետխորհրդային տարածքը։

Այնքան էլ այդպէս չէ։ Նոյնիսկ Եւրոպան, որը նպատակ է դրել անեքսիայի ենթարկել Ուկրաինան, ի վիճակի չէ պոկել նրան Ռուսաստանից՝ ո՛չ ռազմական, ո՛չ խաղաղ ճանապարհով: Բացի այդ, եւրաինտեգրման նախագծի ճգնաժամն ինքնին միայն կը խորանա՝յ ե՛ւ Միացեալ Նահանգների հետ աճող չեղքման, այսինքն՝ միացեալ Արեւմուտքում հնարաւոր պառակտման, ե՛ւ ներքին հակասութիւնների պատճառով, որոնք ի թիւս այլ բաների սրւում են նաեւ Ռուսաստանի հետ առճակատման պատճառով: ԵՄ-ի ներթափանցումը Անդրկովկաս նոյնպէս իրատեսական չի թւում։ Վրաստանն, օրինակ, կախւած է Ռուսաստանից եւ Թուրքիայից ոչ միայն տնտեսական, այլ նաեւ աշխարհաքաղաքական առումով։ Աշխարհագրութիւնը ճակատագիր է, եւ պատմութեան մէջ գրեթէ չկայ օրինակ, որ ինչ-որ մէկին յաջողւի փոխել այն։

Թուրքիան, ի տարբերութիւն ԵՄ-ի, կարծես թէ չի փորձում ընդգրկել ընդհանուր սահմաններ չունեցողներին։ Նա չի հատում տարբեր ժողովուրդների մէկ նախագծում  ընդգրկելու շեմը (ինչպէս յոյներն ու ֆինները), եւ չի յաւակնում համաշխարհային գերիշխանութեան (եւ ԵՄ-ն, ինչպէս անգլո-սաքսոնների կրտսեր եղբայրը, մասնակցում է նրանց գլոբալիզացիայի նախագծին, յետոյ աշխարհում գերիշխանութեան համար պայքար է մղւում) եւ նոյնիսկ (դեռ) ռազմական կազմակերպութիւն չի կառուցում (ԵՄ-ն ոչ թէ ՆԱՏՕ-ից ուշ է առաջացել, այլ դրա պատեանն է)։  Հրապարակայնօրէն Թուրքիան ցանկանում է միայն նպաստել թուրք ժողովուրդների մերձեցմանը, օգնել նրանց պահպանել իրենց լեզուն եւ մշակոյթը, զարգացնել տնտեսութիւնը, ստեղծել նիւթատեխնիկական միջանցքներ եւ տրանսպորտային ուղիներ, ընդհանրապէս ներգրաււել «մէկ թուրքական տարածքում»: Դէ, այն փաստը, որ այն ներառում է նախկին Խորհրդային Հանրապետութիւնները, պատահական ստացւեց եւ դրանում հակառուսական ոչինչ չկայ, բայց արդեօ՞ք այն այդպէս է:

Իհարկէ, այդպէս չէ, բայց ոչ այն պատճառով, որ Թուրքիան հակառուսական ծրագրեր ունի: Թուրքերի բնակեցումը Եւրասիայում տեւել է շատ դարեր, եւ նրանք ապրում են Հեռաւոր Արեւելքից մինչեւ Հունգարիա ընկած տարածքում: Թուրքական պետութիւնները եկել ու գնացել են, եւ վերջին վեց հարիւր տարիների ընթացքում Թուրքիան (Օսմանեան կայսրութիւնը) եղել է դրանցից ամենակարեւորը (եւ շատ ժամանակ՝ միակը): Բայց Թուրքիայի թուրքերը միշտ եղել են միայն Օսմանեան կայսրութեան հիմքը, եւ ոչ մեծամասնութիւնը։ Դեռ Սուլթան-խալիֆի գլխաւորութեամբ Թուրքիան յաւակնում են առաջնորդութիւն ամբողջ իսլամական աշխարհին: Խալիֆայութիւնում ազգային գործօնը իր տեղը զիջեց կայսերականին ու կրօնականին, իսկ թուրքական ազգային նախագիծը սկսւեց ընդամէնը հարիւր տարի առաջ՝ կայսրութեան աւերակներից թուրքական հանրապետութեան ի յայտ գալով։ Ստեղծւելով ԽՍՀՄ-ի ամենաակտիւ աջակցութեամբ՝ բոլշեւիկները օգնեցին Աթաթուրքին՝ աջակցելով նրա թուրքական պետութեան կառուցմանը, որը եւրոպացիները ցանկանում էին բաժանել երեք մասի (թուրքերին թողնելով Անատոլիայի միայն մի մասը՝ առանց նեղուցների եւ արեւելեան շրջանների)։ Այսինքն՝ Մոսկւան փաստացի օգնեց թուրքերին պահպանել իրենց պետութեան գոնէ մի մասը՝ ոչ այնքան նրանց հանդէպ սիրոյ, որքան իր հարաւում Արեւմուտքին ենթակայ պետութիւններ ունենալու դժկամութեան պատճառով…

Հետեւաբար, Թուրքիայի ինտեգրացիոն նկրտումները Ռուսաստանի կողմից չեն կարող անտարբեր ընկալւել մեզ համար անվտանգութեան, տնտեսութեան եւ աշխարհաքաղաքականութեան տեսանկիւնից։ Անկախ Թուրքիան ինքնին Ռուսաստանի թշնամին չէ, թէեւ հարցեր կան ոչ միայն Ուկրաինային զէնք մատակարարելու, այլ նաեւ Ռուսաստանի թուրքերին հովանաւորելու յամառ փորձերի մասով։ Մեր պատմութեան ընթացքում մենք յաճախ ենք տեսել, թէ ինչպէս են ազգային, կրօնական միաւորման նախագծերը կամ լեզւական հիմքերն օգտագործել մեր յաւերժական հակառակորդները։ Այո, բոլոր այն նոյն անգլո-սաքսերը, ովքեր ոչ միայն շահագրգռւած են, այլեւ չեն թաքցնում իրենց խաղադրոյքը թէ՛ յետխորհրդային տարածքի, թէ՛ բուն Ռուսաստանի քայքայման վրայ։ Հետեւաբար, մենք շահագրգռւած ենք, որ Կենտրոնական Ասիան մնայ անկախ՝ չդառնալով մի նախագծի մաս, որի կառավարումը ապագայում ինչ-որ պահի կարող է յափշտակւել մեր թշնամիների կողմից:

«ՌԻԱ Նովոստի»

Թարգամնութիւնը՝ «Panorama.am»-ի