Հայոց Ցեղասպանութեան ականատեսների նամակները պէտք է հրատարակւեն մի քանի լեզուներով

Անցեալ ամիս ես յօդւած էի գրել 1890-ականների Համիդեան (Օսմանեան) ջարդերից փրկւած հայերի 8000 նամակների մասին՝ ուղղւած Կաթողիկոս Խրիմեան Հայրիկին, որոնցում նրանք նկարագրել էին իրենց ողբերգական վիճակը եւ օգնութիւն խնդրել սննդի ու կացարանի իրենց հիմնական կարիքների համար:

Այս շաբաթ ես յայտնաբերեցի մէկ այլ չափազանց արժէքաւոր գիրք, որը 1922 թւականին կազմել է Պետրոս Տոնապետեանը՝ «Ձայն տառապելոց» խորագրով, որը հայերէն հրատարակւել է Փարիզում։ Տոնապետեանը 1918-1922 թւականներին եղել է Բրիտանական Գերագոյն յանձնախմբի պաշտօնեայ Կոստանդնուպոլսում: Գիրքը պարունակում է աւելի քան 300 նամակ, որոնք գրւել են Հայոց Ցեղասպանութիւնը վերապրածների կողմից 1915-1919 թւականներին՝ նկարագրելով իրենց ականատեսների սրտաճմլիկ պատմութիւնները վայրագութիւնների իրականացման ժամանակ։ Նրանցից շատերը հոգիներն աւանդել են այս նամակները գրելուց յետոյ։

Ահա մի քանի հատւածներ այդ նամակներից՝ գրւած Հայոց Ցեղասպանութեան ժամանակ.

– Վարդիկ Ծնիկեան, Կարին, 1919 թ. փետրւարի 6. «Հոգեակս, աղբարիկի մասին կը հարցնես։ Խեղճուկը ազատեցաւ այս թշւառ աշխարհէս։ Այս չար աշխարհի տագնապալի վիճակէն ազատւող եւ երկինք գացողը աւելի երջանիկ է, քան թէ այս աշխարհիս մէջ ապրողները»։

– Սաթենիկ, Դեր Զոր, ամսաթիւը նշւած  չէ. «Աղբարիկս, արիւնի ճամբէն սկսանք քալել յառաջանալով դէպի Մալաթիա …. Հոս մեր դժբախտ կարաւանէն խլւեցան հարիւր եօթանասունէ աւելի այրեր, որոնք ամէնն ալ քուրդ բէյի հրամանով չարաչար մահւամբ փակեցին իրենց աչքերն իրենց սիրելիներու ներկայութեամբ իսկ։ Մեր ընտանիքէն մինակ ես կամ մնացած, մէկ առ մէկ տեսայ ամէն մէկուն սոսկալի սպանւիլը կամ տառապանքէ ու անօթութենէ մեռնիլը. ես ալ նոյն ճակատագիրը պիտի ունենամ …. Թշւառ քոյրդ»։

– Վարդան, Էրզրում, 1917 թ. մարտի 8. «Սիրելի, մենք ազատւած ենք։ Միւս տղաքը զարկեր են, իսկ հարսս Խաչինկան թրքացուցին. եթէ քու տնեցիներ հարցնես քու ընտանիքէդ լուր չունիմ, իսկ Օհանը եւ Սեդրակը, Պաղտասարս զարկին։ Աներանցդ տնեցիները հարցունես մեծերը զարկեր են, պզտիկները ողջ են. Թաղոյենց հարցունես, մեծերը զարկեր են, պզտիկները ողջ են. Օշկերցոց հարցնես, մեծերը զարկեր են. Միրաքենց բոլորը ազատւած են, քուրդերու մէջ կը մնան. Լեռնցոց մեծերը զարկեր են, իսկ միւսները ողջ են. Սաքոենց մեծերը զարկեր են, իսկ միւսները ողջ են …. Սիրելիս մեր քաշած նեղութիւնը շատ է, որ չեմ կրնար թղթի կտորով պատմել մեր ինչ չարչարանքով ազատւիլը, որ շաբաթներով անօթի կը մնայինք, անլի խոտ կը քաղէինք առանց աղի կուտէինք, որ անօթութենէ չմեռնինք. տարի մը այսպէս նեղութիւն. միշտ ալ գրեթէ այսպէս անօթի կը մնայինք, գարի հաց չէինք գտնէր, որ ուտէինք, մինչեւ Տէր Աստւած մեզի դուռ մը բացաւ, որ եկանք հոս. ու ռուսի կառավարութիւնէն օրական կէս սոմի կուտան, որ կապրինք անօթի, եւ կը նեղւինք. շատ գաղթականներ անօթութենէ, ցուրտէն եւ ամէն բանէ զուրկ մեռան հոս. թուրքերը մեզ անանկ կողոպտեցին, որ քովերնիս դրամը բոլորը առին ու մերկ թողուցին»։

– Ստեփան Կարապետեան, Բաթում, 1917 թ. ապրիլի 6. «Եղբայր, Ռուսաստան անցած ուրիշ մարդ չունինք. ադ գիտցած ըլլաք. միայն ես երկու երեխան առի մահս աչքիս առի ձիւներու եւ ձորերու մէջ քալելով յոյսս Աստուծոյ վրայ դնելով ազատեցայ»։

– Սարգիս, Բերրի, 1917 թ. փետրւարի 17. «Սիրելի Հօրեղբօրդիս, եթէ քո տնեցիներուդ հարցունէս ոչ ոք մնացած չեն, միայն Ասատուրին կինը մնացեր էր ան ալ քուրդերը առած են։ Ասատուրը եւ Էմուս միատեղ զարկեր են …. Մենք ալ երկու եղբայրներս ազատւեր ենք, տնեցիներուս մէկը չի ազատեր ոչ երեխայ եւ ոչ ալ ընտանիք, միայն երկու եղբայր հազիւ կրցանք ազատւիլ»։

– Մայր Սոֆո, Էրզրում, 1917 թ. յունւարի 24. «Զաւակներս, եկան տխուր լուրերը. բառ առ բառ տեսածը կը պատմէ մեզի. սեւ է պատեր մեր աշխարը. ինչ տանջանքներով ազատւածները անօթի ծարաւ անօթի բոբիկ վախն ի վախ Երիզա եւ Էրզրում հասինք. լեռը օդը պաղ առանց անկողնի պառկած մարդիկն ինչ պիտի ըլլան. սեւ գերեզման. ցաւը կը խեղդէ զիս դժւար է գրել մեռածներուն անունները, սիրտս քարացնելով աչքերուս արցունքները կը ցատկին ու կը գլորին երբ միտքս կուգան հարիւրէ աւելի այն մատաղ կեանքերը, որ ախով ու վախով մեռան աչքիս առջեւ»։

Չափազանց կարեւոր է գտնել ականատեսների այս խիստ արժէքաւոր վկայութիւնների բնօրինակները: Տոնապետեանն իր 1922 թւականի գրքի մէջ նշել է երկու հասցէ. 1) Տպարան՝ Յակոբ Թուրաբեան, Ռասփէյլ բուլւար 227, Փարիզ, Ֆրանսիա. 2) Տոնապետեանի սեփական հասցէն՝ Ադիսն Գարդնս 53, Լոնդոն, W. 14, Մեծ Բրիտանիա։

Փարիզում կամ Լոնդոնում գտնւող անձինք կամ հայկական կազմակերպութիւնները պէտք է փորձեն գտնել այս արխիւները: Եթէ բնօրինակները յայտնաբերւեն, ապա դրանք պէտք է ուղարկւեն Երեւանի Հայոց Ցեղասպանութեան թանգարան։

Այս գիրքը, Ֆրեզնոյի հայկական թանգարանի պատւերով, թարգմանւել է անգլերէն 2015 թւականին դոկտոր Կարօ Խաչիկեանի կողմից եւ խմբագրւել Մերի Էլեն Հիւսնի կողմից։ Չնայած անգլերէն թարգմանութիւնը չի հրատարակւել որպէս գիրք, սակայն դրա բովանդակութիւնը կարելի է ներբեռնել Kindle-ից «Ամազոնի» միջոցով՝ 9.95 դոլարով:

Այս գիրքը պէտք է հրատարակել եւ տարածել ամբողջ աշխարհում մի քանի լեզուներով: Բացի հայերէն բնագրից եւ անգլերէն տարբերակից, այս նամակները թարգմանւել են թուրքերէն, ռուսերէն, իսպաներէն եւ մասամբ գերմաներէն, որոնցից ոչ մէկը չի տպագրւել։

Բոլոր նրանք, ովքեր ցանկութիւն կունենան իրենց ներդրումն ունենալ այս արժէքաւոր անգլերէն գրքի տպագրութեան ծախսերում, կարող են նամակ ուղարկել հետեւեալ էլեկտրոնային փոստի հասցէով՝ [email protected]։

ՅԱՐՈՒԹ ՍԱՍՈՒՆԵԱՆ

«Կալիֆորնիա կուրիէր»

www.TheCaliforniaCourier.com

Թարգմանութիւնը՝ ՌՈՒԶԱՆՆԱ ԱՒԱԳԵԱՆԻ