Ապատեղեկատւութիւն կամ՝ Misinformation- Disinformation

ԼՈՐԵԹԱ ՂԵՒՈՆԴԵԱՆ

 

ԱՊԱՏԵՂԵԿԱՏՒՈՒԹԻՒՆԸ կամ սխալ եւ անստոյգ տեղեկութիւնները 21-րդ դարի բարդ խնդիրներից է համարւում:

2018 թւականին Dictionary.com-ը «ԱՊԱՏԵՂԵԿԱՏՒՈՒԹԻՒՆ»-ը համարեց տարւայ բառ:

Թէեւ նորութիւն չէ, սակայն մեդիա էկոհամակարգի առաջացումը արագացրել է սխալ եւ անստոյգ տեղեկատւութեան տարածումը: Ինտերնետին, բջջային տեխնոլոգիային եւ սոցիալական ցանցերի հարթակներին, մարդիկ յաճախ ապաւինում են, որպէս վստահելի աղբիւրների, ինչպիսիք են տեղական եւ տարածաշրջանային աղբիւրները, ազգային հրապարակումները եւ 24-ժամեայ հեռարձակման լրատւական ծրագրերը, տեղեկատւութիւն ստանալու համար:

Ապատեղեկատւութեան ամենախօսուն եւ շօշափելի խնդիրը COVID-19 համաճարակի ժամանակ ներկայացւեց: Քանի որ մարդիկ շփոթւած եւ մտահոգւած էին համաճարակի հետ կապւած խնդիրներով, ուստի բուժման չստուգւած տւեալները եւ աւելի ուշ բացայայտւած բժշկական եւ առողջապահական ուսումնասիրութիւնները շեշտեցին ապատեղեկատւութեան ընթացքը:

Տեսութիւնները վիրուսի ծագման մասին համացանցում ձեւաւորւեցին՝ նախքան այն որ համաշխարհային քաղաքական եւ մշակութային մեկնաբանութիւններ կատարւի եւ կամայ թէ՝ ակամայ առիթ ընծայեցին ապատեղեկատւութեան բազմակողմանի ընդլայնմանը` աշխարհում:

Բոլորը ենթակայ են ապատեղեկատւութեան, քանի որ հեշտ է այն տարածել անգիտակցաբար եւ առանց չար մտադրութիւնների: Սակայն եթէ ապատեղեկատւութիւնը յետին նպատակներով եւ չարամիտ ու խաբուսիկ հիմքով լինի, ի սկզբանէ մլորեցնելու է ենթականերին եւ հետագայ տարածողներն եւս կիսում են դա եւ ակամայ կատարում:

Ապատեղեկատւութիւնը սովորաբար տարածւում է դաւադրութեան, նկարահոլովակների աղաւաղւած եւ տեսանիւթների ու ձայնագրութիւնների փոփոխւած տեսքով: Դրանք շատ արագ ձեռքից ձեռք տարածւում են ամենուր:

Ապատեղեկատւութիւնը ըստ տարածման եղանակի երկու տեսակի է՝ misinformation եւ disinformation:

Ո՞րն է սրանց տարբերութիւնը:

Misinformation-ը կարող է առաջանալ, երբ անհատները կամ կազմակերպութիւնները ակամայ սխալ են ստանում փաստերը: Նմանատիպ ապատեղեկատւութիւնը յաճախ յայտնւում է այն ժամանակ, երբ հրապարակւում է հրատապ լուրեր եւ մանրամասներ դեռ չեն հաստատւել:

Ապատեղեկատւութեան մէկ այլ դէպք այն է, երբ մարդիկ կեղծ տեղեկատւութիւն են տարածում որպէս փաստ՝ առանց մանրակրկիտ ստուգելու, որ իրենց կողմից տարածւող տեղեկատւութիւնը ճշգրիտ է:

Misinformation-ը կեղծ տեղեկատւութեան ակամայ եւ փաստերը ոչ դիտաւորեալ սխալ ներկայացնելը եւ տարածումն է՝ առանց վնասելու մտադրութեան:

Յօդւածներ կամ ընթացիկ լուրեր պատրաստելիս լրագրողները յաճախ բաւարար ժամանակ չեն ունենում փաստերը ստուգելու համար, խորապէս չեն ուսումնասիրում թեման եւ այդ պատճառով ներկայացնում են ոչ ճշգրիտ փաստեր կամ հնացած տւեալներ: Սա չի նշանակում, որ նրանք ցանկացել են մոլորեցնել ընթերցողին, այլ պարզապէս ծուլացել են իրենց աշխատանքը պատշաճ կատարել:

Misinformation-ի մի հետաքրքիր տեսակ էլ երգիծանք եւ հումոր պարունակող բովանդակութիւնն է: Ի տարբերութիւն disinformation-ի, սա մարդկանց մոլորեցնելու դիտաւորութիւն չունի: Կատակի միջոցով հեղինակները ծաղրում են երեւոյթներ, իրադարձութիւններ կամ երբեմն էլ քաղաքական գործիչների: Չնայած այս ամենին, մարդիկ նման տեղեկութիւնները լուրջ են ընդունում եւ տարածում են:

Միչդեռ disinformation-ը կեղծ տեղեկատւութիւն է, որը նախատեսւած է ուրիշներին մոլորեցնելու համար եւ միտումնաւոր տարածւում է՝ փաստերն ու յօրինւածքները շփոթելու նպատակով: Ապատեղեկատւութեան մասին պէտք է շարունակ խօսել, քանի որ փաստեր ստուգող մասնագէտները նոյնիսկ միշտ չէ, որ միանգամից կարողանում են տարբերել ճիշտ տեղեկութիւնը կեղծից: Այլմոլորակայինների, մարդագայլերի կամ երկրի տափակ լինելու մասին պատմութիւնները ապատեղեկատւութեան խիստ պարզունակ օրինակներ են եւ վաղուց արդէն չեն կիրառւում: Այսօր տարածւող ապատեղեկատւութիւնը հիմնականում շատ յաջող փաթեթաւորւում է, որպէս արժանահաւատ եւ ճշմարիտ տեղեկութիւն, հետեւաբար այն բացայայտելու համար անհրաժեշտ են որոշ հմտութիւններ: Կեղծ տեղեկութիւն տարածելու համար մարդիկ շատ տարբեր նպատակներ ունեն: Ոմանք դա անում են գումար աշխատելու համար, ուրիշները փորձում են կողմնորոշել մարդկանց կարծիքը, ազդել նրանց որոշումների վրայ, տարածել իրենց ձեռնտու գաղափարները եւ այլն: Disinformation-ի տարածւած տեսակն է քլիքբէյթը (clickbait), բառացի թարգմանութեամբ՝ խայծ-սեղմում: Զգացական պատմութիւններ, շոկային լուսանկարներ եւ այն ամէնը, ինչ ընթերցողին կստիպի սեղմել նիւթի վրայ եւ գնալ կայք: Այս տերբերակն օգտագործւում է հնարաւորինս շատ գովազդատուներ ներգրաւելու համար: Որքան շատ են կայք այցելութիւնները, այնքան ապրաքանիշը շահագրգռւած է տւեալ կայքում գովազդներ տեղադրելու: Այս նպատակով օրական ստեղծւում են բազմաթիւ սունկ կայքեր: Որպէս կանոն, դրանք իրենց նպատակին ծառայելուց յետոյ ջնջւում են եւ փոխարինւում նորերով: Ապատեղեկատւութեան (disinformation) տարածողների առաջին շարքերում են քաղաքական, քաղաքացիական, հասարակական կամ այլ խմբերը: Նրանց նպատակն է թիւր տեղեկութիւններ հրապարակելու միջոցով իրենց ձեռնտու տեղեկութիւնները եւ գաղափարները տարածել, այլ կերպ ասած՝ պրոպագանդեն: Նրանք, ովքեր ստեղծում են disinformation, սովորաբար նախապէս գիտեն, թէ հասարակութեան որ շերտն է իրենց թիրախում: Այն մարդիկ, որոնք հակւած են հաւատալու ցանկացած տեսակի տեղեկութեան, չունեն նախընտրած վստահելի լրատւամիջոցներ եւ օրինակ՝ ֆէյսբուքը ընկալում են, որպէս տեղեկութեան սկզբնաղբիւր, ապատեղեկատւութեան լիակատար թիրախ են: Իւրաքանչիւր տեղեկութիւն կարդալուց եւ տարծելուց առաջ կարեւոր է ունենալ մի քանի հարցի պատասխան՝ ո՞րն է նիւթի սկզբնաղբիւրը, ի՞նչ կայքում է տեղադրւած այն, ի՞նչ յղումներ կան նիւթում եւ ինչո՞ւ պէտք է հաւատալ այս տեղեկութեանը: Ապատեղեկատւութեան վատ յատկութիւններից մէկն էլ այն է, որ այն տարածւում է ձնագնդի տեսքով եւ նոյնիսկ ամենաանվտանգ թւացող բովանդակութիւնը կարող է առաջացնել երկարաժամկէտ բացասական հետեւանքներ:

****************

Արցախի յանձնւելուց յետոյ, ադրբեջանական համացանցը եւ լրատւական կայքերը, կիրառեցին ապատեղեկատւութեան միտումնաւոր տեսակը եւ խեղաթիւրելով Հայկական Արցախի պատմութիւնը, այն ներկայացնում են այլ ազգերին պատկանող տարածք: Բաքւի իշխանութիւնը չարաշահելով համաշխարհային տեղեկատւութիւնը՝ մոռացութեան է յանձնում հազիւ 100 տարի անցեալով «Ադրբեջան» շինծու երկրի ստեղծումը եւ Թուրքիայի հովանու տակ իր գոյութիւնն է պահպանում: Ուստի, համայն աշխարհի հայերը պէտք է քողազերծեն թշնամու սադրանքները եւ առաւել փաստացի եւ կատարեալ կերպով իրազեկեն համաշխարհային ցանցերում «հայ ժողովրդի» եւ «Հայաստան Աշխարհի» անցեալն ու ներկան:

03.11.2024 Թեհրան