ԽՄԲԱԳՐԱԿԱՆ. ՇԱՐՄ ԷԼ ՇԷՅԽ. ՀՐԱԴԱԴԱՐ՝ ԱՌԱՆՑ ԽԱՂԱՂՈՒԹԵԱՆ ԻՐԱԿԱՆ ՀԻՄՔԵՐԻ

Եգիպտական Շարմ էլ Շէյխում ստորագրւած հրադադարի համաձայնագիրը, որի երաշխաւորներն են ԱՄՆ-ը, Եգիպտոսը, Կատարը եւ Թուրքիան, առաջին հայեացքից կարող է թւալ որպէս տարածաշրջանային խաղաղութեանը նոր շունչ հաղորդող իրադարձութիւն։ Սակայն խորքային դիտարկմամբ պարզ է դառնում, որ այն աւելի շատ հակամարտութեան սառեցմանը ուղղւած ժամանակաւոր լուծում է, քան իրական կարգաւորման սկիզբ:

Փորձենք նշել, թէ ինչու.

Առաջին. Այս համաձայնագրում բացակայում են մի շարք հիմնարար հարցեր, որոնք գործնականում մշտապէս եղել են պաղեստինա-իսրայէլական հակամարտութեան առանցքում. Պաղեստինեան պետութեան ճանաչումը, Իսրայէլի վերահսկողութեան սահմանափակումը եւ տարածքային յստակեցումները։ Առանց այս հիմնական խնդիրների վերջնական լուծմանը, հրադադարի կամ խաղաղութեան մասին որեւէ համաձայնագիր, ինչպէս փորձն է ցոյց տւել, վերածւում է ճգնաժամը սառեցնող ժամանակաւոր միջոցառումների շղթայի, որոնք միայն հետաձգում են անխուսափելի նոր բախումները։

Այս համատեքստում յատկանշական է այն կարեւոր հանգամանքը, որ Միացեալ Նահանգների ներկայիս քաղաքականութիւնը շարունակում է առաջնորդւել այն նոյն տրամաբանութեամբ, որն Իսրայէլին տասնամեակներ շարունակ ապահովել է անվերապահ աջակցութեամբ։ Այս իրավիճակում հրադադարի փաստաթուղթը փաստացի դառնում է ոչ թէ տարածաշրջանային կայունութեան հիմք, այլեւ որոշակի քաղաքական շոու՝ ուղղւած միջազգային ճնշումները մեղմելուն եւ հանրային կարծիքը ժամանակաւորապէս հանգստացնելուն։ Պաղեստինա-իսրայէլական հակամարտութեան պատմութիւնը բազմիցս ցոյց է տւել, որ նման պայմանաւորւածութիւնները չեն դիմանում ժամանակի փորձութեանը, եւ Իսրայէլը մշտապէս խախտել է կայացած համաձայնութիւնները՝ օգտւելով իր ռազմական առաւելութիւնը եւ ԱՄՆ-ի ու Արեւմուտքի անվերապահ աջակցութիւնը։ Նեթանիահուի վարչակազմի հռետորաբանութիւնը՝ Գազայի հատւածի վերջնական եւ անվերադարձ բռնակցման, բնակչութեան տեղահանման եւ «Մեծ Իսրայէլի» ցնորային տեսլականի շրջանակում տարածքային ծաւալապաշտութեան վերաբերեալ, փաստացի հակասում է հրադադարի ոգուն եւ վկայում է այն մասին, որ խաղաղութեան հաստատման խոստումները դեռեւս չունեն իրական քաղաքական բովանդակութիւն։

Երկրորդ. Միեւնոյն ժամանակ, շատերը շտապում են յայտարարել, թէ ՀԱՄԱՍ-ը պարտւել է՝ կորցնելով ե՛ւ ռազմական, ե՛ւ քաղաքական ներուժը։ Բայց իրականում այս գնահատականը չափազանց մակերեսային է։ Փաստ է, որ ՀԱՄԱՍ-ին յաջողւեց ռազմական գործողութիւնների շնորհիւ վերականգնել պաղեստինեան դատի հարցը միջազգային օրակարգում՝ յատկապէս այն բանից յետոյ, երբ արաբա-իսրայէլական յարաբերութիւնների կարգաւորմանն ուղղւած «Աբրահամի համաձայնագրի» արդիւնքում պաղեստինեան դատը գործնականում դուրս էր մղւում արաբական աշխարհի քաղաքական օրակարգից։ Չպէտք է աչքաթող անել այն իրողութիւնը, որ պատերազմն ու դրա հետեւանքները խախտեցին Իսրայէլի անպարտելիութեան մասին միֆը՝ ի յայտ բերելով եւ ընդգծելով յատկապէս իսրայէլական հասարակութեան մօտ առկայ խզումները, որոնք պատերազմի արդիւնքում առաւել խորացան՝ յաճախ մօտենալով անդառնալիութեան շեմը հատելու եզրին: Բացի այդ, իր նախադէպը չունեցող միջազգային հանրութեան կտրուկ արձագանքը՝ ցեղասպանութեան եւ պատերազմական յանցագործութիւնների մեղադրանքներով, լրջօրէն խաթարեց Իսրայէլի միջազգային հեղինակութիւնը, եւ անգամ Արեւմուտքին ստիպեց վերանայել տարածաշրջանի քաղաքական մարտավարութիւնը։

Այնպէս, որ ՀԱՄԱՍ-ը թէեւ վիրաւոր եւ թուլացած, այդուհանդերձ շարունակում է որոշակիօրէն պահպանել իր դիրքերն ու ազդեցութիւնը, եւ ունի անհրաժեշտ ներուժը՝ ԱՄՆ-ի կողմից պարտադրւող հաւասարումները որեւէ պահի խախտելու համար:

Երրորդ. Այս խորապատկերում, անտեսել Իրանի եւ Ռուսաստանի դերակատարութիւնը մերձաւորարեւելեան իրադարձութիւններում կը նշանակի դիտել գործընթացը միայն արեւմտեան պրիզմայով։ Իրանը ոչ միայն ՀԱՄԱՍ-ի եւ լիբանանեան «Հեզբօլլահ»-ի հիմնական ռազմաքաղաքական հովանաւորն է, այլեւ տարածաշրջանային հակակշիռ՝ ԱՄՆ-ի եւ Իսրայէլի ազդեցութեանը։ Սա աներկբայ իրողութիւն է, որը ոչ ոք չի կարող հակառակը պնդել:

Իրանի ներգրաււածութիւնը պաղեստինա-իսրայէլական հակամարտութիւնում ունի յստակ ռազմավարական ենթատեքստ՝ կապւած թէ՛ սեփական անվտանգութեան, թէ՛ տարածաշրջանում ազդեցութեան պահպանման հետ։ Պաշտօնական Թեհրանն իրաւացիօրէն պնդում է, որ առանց պաղեստինեան ինքնորոշման իրաւունքի իրացման եւ իսրայէլական օկուպացիայի վերջնական դադարեցման՝ հրադադար կամ խաղաղութեան մասին որեւէ համաձայնագիր չի կարող լինել կենսունակ։

Նոյն դիրքորոշումն է կիսում նաեւ Ռուսաստանը, որը վերջին տարիներին փորձում է ամրապնդել իր ներկայութիւնը Մերձաւոր Արեւելքում՝ հանդէս գալով որպէս հակակշիռ արեւմտեան միակողմանի միջամտութիւններին։ Պաշտօնական Մոսկւան բազմիցս շեշտել է, որ տարածաշրջանում երկարատեւ, կայուն խաղաղութեան եւ անվտանգութեան ապահովումը հնարաւոր է միայն այն դէպքում, երբ գործընթացին մասնակցեն բոլոր առանցքային դերակատարները, եւ հաշւի առնւեն առկայ իրողութիւնները:

Իրանի եւ Ռուսաստանի բացակայութիւնը Շարմ էլ Շէյխի ձեւաչափում, կայացած համաձայնագիրը դարձնում է ոչ ամբողջական, խոցելի եւ փխրուն։ Թեհրանը եւ Մոսկւան հանդիսանում են այն առանցքային խաղացողները, առանց որոնց անմիջական մասնակցութեան խաղաղութեան որեւէ փորձ կը դառնայ թերի՝ զուրկ թէ՛ ուժային հաւասարակշռութիւնից, թէ՛ քաղաքական բազմակողմ վստահութիւնից։ Այդ իսկ պատճառով, եթէ սկիզբ առած գործընթացը շարունակի ընթանալ միայն ամերիկեան նախաձեռնութեամբ, առանց Թեհրանի եւ Մոսկւայի ներգրաւման, ապա հրադադարի կենսունակութիւնը խիստ կասկածելի է։

Իրանի եւ Ռուսաստանի ներգրաւումը կարող է ստեղծել այն բազմակողմ ձեւաչափը, որտեղ բոլոր բարդութիւններով հանդերձ, հնարաւոր կը լինի առկայ խնդիրների համար գտնել իրատեսական եւ գործնական լուծումներ։

Այս ամենի ֆոնին անհրաժեշտ է յիշել, որ նման համաձայնագրերը, այդ թւում՝ Շարմ էլ Շէյխի համաձայնագիրը, իրենք իրենցով չեն ապահովում խաղաղութիւն։ Դրանք կարող են դառնալ միայն առաջին քայլը՝ եթէ դրանց հետեւի իրական քաղաքական կամք։

Հետեւաբար, առանց պաղեստինեան ժողովրդի ինքնորոշման իրաւունքի ճանաչման եւ իրացման, առանց ուժային հաւասարակշռութեան վերականգնման եւ առանց տարածաշրջանային բոլոր ազդեցիկ խաղացողների ընդգրկման՝ խաղաղութիւնը կը մնայ միայն հռետորաբանութիւն։ Պաղեստինեան խնդրի լուծումը պահանջում է համապարփակ քաղաքական ծրագիր, որը հիմնւած է արդարութեան, անվտանգութեան եւ մարդու իրաւունքների նկատմամբ անկեղծ յարգանքի վրայ։ Իսկ մինչ այդ, Շարմ էլ Շէյխի հրադադարի մասին համաձայնագիրը կը մնայ որպէս ոչ թէ խաղաղութեան սկիզբ, այլեւ հերթական փորձ՝ ժամանակաւոր միջոցներով սառեցնելու մինչ օրս չլուծւած հակամարտութեան սրացումը, որը վաղ թէ ուշ կրկին կը վերածւի էսկալացիայի՝ աւելի լայնածաւալ եւ ցաւալի ձեւով։