ՏԵՂԱՏՒՈՒԹԻՒՆ ԱՌԱՆՑ ԵՐԳԻ

ՀԱՏԻՍ

 

Վերջերս թերթիս խմբագրատուն էին այցելել իրանահայ արւեստի ժամանակակից անւանի գործիչներ՝ Ռազմիկ Օհանեանը (կոմպոզիտոր-երաժշտագէտ), Արման Ստեփանեանը (լուսանկարիչ), եւ Վահիկ Յարութիւնեանը (նկարիչ): 

Կլոր սեղանի ձեւաչափով հանդիպմանը ներկայ էր նաեւ «ԱԼԻՔ» օրաթերթի գլխաւոր խմբագիր Արամ Շահնազարեանը: Քննարկման հիմնական թեման՝ մշակութային քաղականութեան բացակայութիւնն էր իրանահայ համայնքի ծրագրերից:

Զրոյցի ընթացքում քննարկւեցին իրանահայ համայնքում, յատկապէս «բարձր արւեստ»-ի ու արւեստագէտին հովանաւորելու հասկացութեան թերի ընկալման խնդիրներն ու դրանց պատճառները: Խօսւել է, մասնաւորապէս այն մասին, որ  տեւական ժամանակ է, ինչ համայնքի կառավարման համակարգի հայեցակարգից դուրս է մնացել բարձրարժէք եւ արհեստավարժ արւեստի ուղղութեամբ յատկացումների կարեւորութիւնը:

«Մշակութային քաղաքականութիւնը» հասկացութիւն է, որի ուղղութեամբ ծաւալւելն ու մեկնաբանութիւններ անելը խիստ մասնագիտական մօտեցումներ է պահանջում: Հասկանալով, որ հայեցակարգի մշակման գործընթացում անհրաժեշտ է ներգրաււել հասարակագէտներին, հոգեբաներին, արւեստաբաններին, եւ աճուրդներ կազմակերպող թանգարանագէտներին, ում ցուցումներով է միայն հնարաւոր երակարատեւ ծրագրերով հեռանկար ուրւագծելը, «ԱԼԻՔ»-ը փորձելու է իր առաքելութեան սահմաններում մնալ հարցնողի դերում: Կարճ կապած մեր այսօրւայ համարով հրապարակւած յօդւածը նոյն օրակարգով կատարւած աշխատանքներից է:

Յաջորդիւ շարունակւելու են մեր հանդիպումները մշակութային հայ գործիչների ու մտածողների հետ:   

Արման Ստեփանեան

Իրանահայ արւեստագէտն էլ ունի նոյն առօրեայ ծախսերը, ինչ բոլորը: Նոյնիսկ եթէ նրա աշխատանքը հանրութեան աչքին հաճոյական թւայ: Ինքը պիտի գործ վաճառի: Կտաւ ու լուսանկար ու երաժշտութիւն վաճառի: Դա է նրա աշխատանքը: Մէկ-մէկ հայկական միութիւնները հարցնում են՝ բա մեզ մօտ ցուցահանդէս չես անում: Կանեմ: Ինչի պիտի չանեմ: Բայց քանի դեռ հայերից որեւէ մէկը գործ չի գնում, ցուցահանդէս անելու համար ունեմ իմ պայմանները: Եկէք կամ մարդ բերէք, որ իմ գործերից երկուսը գնի, նոյնսկ շուկայի իրական գնից ցածրով պատրաստ եմ տալ, այդ ժամանակ ցուցահանդէս էլ կը լինի: Սա ասել եմ մեր մեծագոյն միութիւններից մէկի արած առաջարկին ի պատասխան: Ցուցահանդէս անելն իր ծախսերն ունի: Այսօր սովորական չափսերով նկար տպելն ինչքան է նստելու ձեր վրայ: Պատկերացրէք մեծ չափսերով՝ շրջանակւածի դիմաց քանիսով պիտի վճարես: Ասեմ, որ փառքի կարօտը չկայ արդէն ինձ մօտ: Իմ գործերը յայտնւել են նաեւ Քրիստիզի աճուրդում, այնպէս, որ ճանաչումը կայ, յատկապէս այնտեղ՝ ուր կարող է երազել ամէն մի արւեստի գործիչ: Չնայած կինս ասում է՝ Արման քեզ իրանահայերը չգիտեն: Մեր հիմնական զրոյցն էլ հէնց իրանահայ համայնքի մասին է: Հէնց դրա համար առաջարկեցի լինի նման մի զրոյց-հանդիպումը: Ինչ ենք պատրաստ անել, կամ արել ենք՝  մեր արւեստն ու արւեստագէտին օգնելու եւ ապրեցնելու համար:

Վահիկ Յարութիւնեան

Արդէն 30 տարի է ցուցահանդէսներ եմ անում: Չկայ տարի, որի ընթացքում աշխատած չլինեմ: Դասեր, աշխատաժողովներ, աճուրդներ, ցուցահանդէսներ, տեղական ու միջազգային…բայց այսքանից յետոյ չեմ յիշում որեւէ դէպք, որ որեւէ հայ իմ գործերից գոնէ մէկը գնած լինի: Համրեայ սոլդաթ են լինում ցուցահանդէսների գործերս: Սպասւասծ արտիստ եմ, եթէ անհամեստութիւն չլինի: Հանգիստ մտքով եմ ասում, քանի որ որոշեցինք անկեղծ լինել լսարանի ու ընթերցողի հետ: Մեր՝ իրանահայ լսրանի մասին է խօսքը: Մերոնք դժբախտաբար անտեսում են նման բաների կարեւորութիւնը: Որ չես այցելում՝ (ցուցահանդէսներ) քեզ զրկում ես նման միջավայրում լինելու հաճոյքից, հետն էլ ժամանակակից արւեստի մասին պատկերացում կազմելու կարողութիւնդ է կորում:

 Հարց – Կտաւների վաճառքի մասին ակնարկեցիք: Ինչ կարգի գների մասին է խօսքը:

Վահկ Յարութիւնեան-եթէ անկեղծ՝ այսօրւայ գներով 25-ից 300 միլիոնով վաճառած գործեր ունեմ: Մէկ միլիարդ գնահատւած կտաւ էլ ունեմ, բայց իր գնորդը չի յայտնւել դեռ:

Արման Ստեփանեան – …ներկայացրածս գործերը՝  Թեհրանի առաջին աճուրդում 7, երկրորդում՝ 22, իսկ երրորդ աճուրդում՝ 134 միլիոնով են մուրճւել:  Իսկ վերջերս Քրիստիզում՝ 11 հազար 700 եւրոյով է վաճառւել: Բեռլինի թանգարանում եւս կազմակերպիչների ծախսով ներկայ եմ եղել: Իմ այցի ու ներկայութեան ծախսերի ու մնացած բաների համար հոգ են տարել  կազմակերպիչները: Վերջում էլ նկարս մօտ երեք հազարով գնել են (եւրօ): Նշում եմ, որ պարզ լինի թէդրսում  ինչով եւ ինչու են պատրաստ կարեւորել արւեստը: Թանգարան այցելող տեսակից են նրանք: Իսկ ապագայ սերնդին կրթում են ժամանակակից արւեստի հետ անմիջական շփում ստեղծելու միջոցով: Հասկանում ես, որ միայն արւեստգէտը չէ, որ պէտք է ակնկալի արհեստավարժ վերաբերմունք: Եթէ ճանաչում կայ, ապա դա հէնց արւեստագէտի շնորհիւ է: Մենք, իհարկէ, եթէ լաւ ենք՝ Իրանի մակարդակով է, իսկ միջակ՝ միջազգային: Գնում ես՝ ու միանգամից ես նկատում դա:

Վահիկ – Մի երեսուն տարի առաջ էր երեւի, Արարատում ցուցահանդէս արեցին: Որոշւած էր բիէնալէ լինէր: Հէնց այն ժամանակ էր, երբ ասում էի,որ ձեւը՝ կամ պիտի ցուցահանդէս վաճառքի տեսքով լինի, կամ դժւար թէ շարունակւի այն յաջորդ տարում: Նպատակը բիէնալէներ անելն էր: Հազիւ երեսուն արհեստավարժ ու ոչ արհեստավարժ նկարիչների հաւաքեցին ու այլեւս հնարաւոր չեղաւ կրկնել յաջորդ տարիներին: Կամ, եթէ հնարաւոր էր՝ չկրկնւեց: Իմ կարծիքով շուկան անտեսելու պատճառով է, որ նման բաները չեն շարունակւում: Իսկ ասում էք միութիւնների հետ համագործակցութիւն եւ այլն: Նոյն այդ տարիներին Թեհրանի միւթիւններից մէկում դասընթացներ ու վորքշափ արեցի: Յետոյ դիմեցի մի երկու փողոց այն կողմ գտնւող միւս միութեանը: Ասացին, որ ով՝ գալու էր, արդէն եկել է ձեր վորքշափում, կամ նման մի բան: Երբ չկայ արհեստավարժ մօտեցում, դա երեւում է նաեւ որոշումներ կայացնելու ժամանակ: Գուցէ իրենք աւելի լաւ են ճանաչում համայնքը: Բան չունեմ ասելու: Բայց մի բան լաւ գիտեմ, այն, որ եթէ այս ասպարէզում ես ապրում ու աշխատում, հասկանում ես, որ նման հաւաքներին մասնակցելով  ես զարգացնելու ե՛ւ քեզ, ե՛ւ շրջապատդ: Լսարանն էլ այդպէս մուդի մէջ լինելու առիթներ է ունենում: Նոյնն  ինչ ցուցասրահներ այցելած մարդ ու դէպքում է: Նա այլեւս առաջւանը լինել չի կարող: Մի բան իր հետ պոկում ու կախում է մտքի պատից:  Պատկերացում է կազմում, դրական  թէ հակառակը՝ էական չէ: նա այցելելով ստանում է այդ  կայծը: 

Արամ

Համաձայն եմ: Ով եւ երբ է եկել խորհուրդ հարցնելու, որ չեմ կամ չենք ընդառաջել: Հարցրած լինեն, որ այս բանն ենք ուզում անել, դիմացն էլ անպատասխան թողած լինեմ, կամ կարծիք յայտնած չլինեմ: Էլ չասենք, որ միութիւններն էլ պատկերացում չունեն, թէ արւեստի գործ ստեղծելու համար պէտք է գումար դուրս գրել: Ոչ թէ արւեստագէտին վճարելու համար, այլ բանեցւած կտաւի, ներկի, վրձնի, լուսանկարի, եւ այլնի դիմաց: Իմ սեփական փորձից գիտեմ: Կոմիտասի կտաւը ես եմ նկարել: Նոբահարի «Կոմիտա» համերգասրահի պատին է փակցւած: Այն նկարելու ժամանակ եմ   զգացել ակնարկածս: Յետոյ ասում են բա պրոֆեսիոնալներն ուր են: Կամ չունենք պրոֆեսիոնալ նկարիչ: Չկայ տեսնելու եւ ընկալելու կարողութիւնը: Կամ, ինչպէս կասեն՝ մշակոյթը չկայ հասկանալու համար, որ արտիստը պէտք է իր ապրուստը վաստակի:

Հարց – Մեր կենցաղային զամբիւղից վաղուց հեռացւել է մշակութային մթերքը: Նոյնիսկ զամբիւղ չմտած էր հեռացել:  Իսկ այսօր աւելիշատ պատճառներ կան զամբիւղում չլինելու համար: Մարդիկ դժւարանում են նոյնիսկ սովորականից ցածր ու համեստ ապրուստը վաստակել: Իրանահայութիւնն էլ բացառւած չէ: Այնուամենայնիւ, համեմատութեան եզր գտնելու համար վատ չէր լինի իմանալը, որ սփիւռքում կամ Հայաստանում ի՞նչպէս են վերաբերւում ձեր արւեստին:

Արման Ստեփանեան – Եթէ կար, ապա   13 երկրում ցուցահանդէս եմ արել: Միացեալ նահանգներից 17-ում նոյնպէս ցուցահանդէսներ եմ արել: Գործ եմ վաճառել: Բայց Հայաստանում երբեւէ չեմ արել ցուցահանդէս: Ինչո՞ւ: Չեն հրաւիրել: Այդքանը: Նրանք ոչ մէկին չգիտեն: Որ հարցնելու լիես՝ քանի՞ միջազգային ճանաչում ունեցող արւեստագէտ ունէք, հազիւ մէկի անունը տան կամ չտան: Իսկ գոնէ 6 իրանահայի անուն կը տամ, որ միջազգային բարձր արւեստի շուկայում ենք եղել: Իսկ Դաւինչիի 500-ամեակին նւրւած համաշխարհային փառատօնին միայն մէկ հայի անուն կար հրաւիրեալների ցուցակում, դա իմ անունն էր: Ասեմ, որ այդ վեցից ոչ մէկս էլ պաշտպանւած չի եղել իր համայնքի կողմից, ցաւօք:

Վահիկ- ես Արմանին վաղուց գիտեմ: Ասեմ, որ շատ դժւար պայմաններում երբեւէ մեզ պաշտպանւած չենք տեսել: Ոչ մէկը չի օգնել: Իսկ Իրանի բարձր արւեստի գործիչների ցուցակում միշտ իրանահայի հետքերը նկատելի են եղել: Նոյնիսկ ամենադժւարին պայմաններում: Իրանի ժամանակակից արւեստի ձեւաւորող հնգեակից երկուսը Մարկոսն ու Սիրակն են…

Հարց – Ի՞նչ կարգի պաշտպանւածութեան մասին է խօսքը: Չէ, որ ում էլ հարցնելու լինես նոյնը պիտի ասի:

Արման – Կրկնեմ երեւի: Մի մեծահարուստ գտէք, ու գործերից երկուսը թողէք գնի նա: Ես կը կարողանամ բարձր մակարդակի ցուցահանդէս անել, ասենք, հէնց Արարատի գալերիայում: Հովանաւորելն այդպէս է լինում: Գնորդն էլ գիտի, որ քանի տարուց գնած գործն աւելի բարձր, շատ աւելի բարձր գնով է վաճառելու թանգարաններին կամ կոլեկտորներին: Սա նաեւ ներդրում է: Իրանում միայն երկու հայի գիտեմ, ում տան պատից իմ գործերից կայ կախած: Շատերի մօտ կոպիտ ասած, ձեւաւորւած կարծիք կայ, որ՝ հայ նկարիչ է, թող նւիրւի ազգին: Ինչպէս նւիրւես ազգիտ, եթէ չես կարողանում նւիրւել սեփական ընտանիքիդ: Նրանց ապրուստն էլ պիտի վաստակես, չէ՞:

Վահիկ – Որպէս լրացում Արմանին ասեմ, որ մի քսան տարի առաջ էր, երբ Աֆրանգ ցուցասրահում հայկական մուտիւներով նկարների ցուցահանդէս արեցի: Անմիջապէս սոլդաթ եղաւ: Բոլոր գործերը վաճառւեցին: Բայց գնորդներից ոչ մէկը հայ չէր: Չեմ ասում հայերին բացարձակ չէր հետաքրքրել, կարծում եմ «ԱԼԻՔ»-ը անդրադարձել էր ժամանակին: Բայց հայերը գործ չեն գնում:

Ռազմիկ Օհանեան – Ես լուռ լսում էի Արմանի ու Վահիկի խօսքերը: Կասեմ, որ շատ նման իրավիճակ է  նաեւ  երաժշտութեան ասպարէզում: Նկարիչների հարցում գոնէ կայ իրեղեն ու նիւթեղեն կտաւ ու լուսանկար: Սակայն երաժշտութեան հարցում աւելի բարդ է դառնում խնդիրը: Ժամանակն իրենն է թելադրում: Եթէ արւեստը, յատկապէս դասական արւեստը, գնահատելու դաստիարակութիւնը չսերմանես, կը ստացւի այն, որ մարդիկ երեխայի ձեռքը բռնած դասական երաժշտութեան համերգների ու թանագարաններ չեն գնալու: Ինձ դոկտ. Վարուժան Առաքելեանը մի առիթով նւիրեց իր ձայնապնակների ու երաժշտութեան բացառիկ հաւաքածոներից մի քանիսը: Պատկերացրէք նոյն արւեստի գլուխգործոցը նա տարբեր օրկեստրաների կատարմամբ էր ձեռք բերել: Գնել էր մարդը: Նոյն գործերը տարբեր դիրիժորների միջոցով: Սա ինքնին դասական մօտեցում է դասական արւտեստին: Իսկ մեր այս օրերին արի ու մարդու այդ տեսակը գտիր: Խոշորացոյցը ձեռքիդ աչքդ ճանապարհին կը մնայ:  Միութիւնները մեծ անելիք ունեն: Մենք առաւել: Պէտք է յաճախակի լինել միութիւններում:  Գործը կրկնելով է մշակոյթ դառնում: Արմանի ու Վահիկի ու միւս արւեստի գործիչների դէպքում էլ է այդպէս: Սա անշնորհակալ գործ է: Ոչ մէկը քեզ չի ասելու շնորհակալութիւն: Բայց պէտք է ստեղծել համագործակցութեան ասպարէզները, որ գալիք սերնդի աչքին եւս հարազատ դառնայ այդ ձեւաչափը:

Արամ Շահնազարեան – Գրականութեան, կերպարւեստի ու երաժշտութեան ընկալման հարցում, իրանահայութեան էլիտը միգուցէ փոփոխութիւն է կրել: Ժամանակին իրանահայութեան էլիտը գիտակցել է արւեստի նշանակութիւնն ու արժէքը, ճանաչում է ունեցել բարձր արւեստ նկատմամբ, գործեր է գնել հայ արւեստագէտից, եւ պատրաստ է եղել վճարել, նոյնիսկ՝ պրեստիժի համար: Նրանք գիտակցել են, որ արւեստի բարձրարժէք գործ ունենալը նաեւ  բարոյական արժէք է: Այժմ չկայ այդ գիտակցութեան մակարդակը: Իհարկէ կան հարուստներ ու նորահարուստներ մեր համայնքում. միգուցէ պէտք է նորից կրթել…նորերի մասին խօսելու  օրինակները նոյնքան զաւեշտալի են, ինչքան՝ կարող են դառը լինել:  Մարդ գիտեմ 130 միլիոն է ծախսել սեփական շքեղ մեքենան աւտոտար մեքենայով այնինչ հանգստաեան գօտի տեղափոխելու համար, որ վարի ու վայելի այնտեղ: Դա իրաւունք է: Չեմ վիճարկում: Բայց նոյն մարդը կեանքում չգիտեմ ցուցասրահ ու թանգարան ոտք դրաե՞լ է, կամ պատրա՞ստ է արւեստագէտից գործ գնել, թէ՞ ոչ: Միգուցէ «ցուցահնդէս ու համերգ չեմ անելու»-ի փոխարէն պէտք է հայկական միութիւններում միջոցառումներ ու ցուցահանդէսներ անել, որ նորից կրթւի համայնքը: Որ աչքը սովորի ու ականջն ու ուղեղը լսի ու տեսնի, ու վերլուծել կարողանայ վերջապէս: Ինչու ոչ նոյնն է տիրում նաեւ գրականութեան ասպարէզում: Օրաթերթային ձեւաչափից դուրս շաբաթական թողարկումներ են լինում «ԱԼԻՔ»-ի առաջին էջով: Փորձ է արւում բարձր գրականութիւն մատուցել «Եղեգան փող»-ով: Ցաւօք չկայ արձագանգ: Նոյնիսկ մէկը չի ասել ինչու էք նման բան անում:

Հատիս – Բայց միթէ միայն ցուցահանդէս-վաճառքն է, որ կարեւոր է արւեստի զարգացման համար: Եղել են եւ լինում են ցուցահանդէսներ, որտեղ գործերը չեն վաճառւում: Ինչու մեր դէպքում նման բան չանել:

Վահիկ Յարութիւնեան – Շատ են այն արտասահմանեան ցուցահանդէսները, որոնց հրաւէրով գործ եմ ուղարկել իրենց,  ու վաճառել նաեւ: Ինձ համար նման ցուցահանդէսները կարեւոր են նրանում, որ ճանաչում ձեռք բերելու կողքին,   քեզ ասում է՝  ինչքանով ես հեռու այսօրւայ արթից, կամ գուցէ մօտիկ: Ցուցանիշերից մէկը գործը վաճառելն է: Գիտէ՛ք ինչ: Ես, Արմանը, կամ  միւսները, եթէ ցուցահանդէս ենք անում, ու չես կարողանում գործդ վաճառել, դա արդէն բացասական ցուցանիշ է, վարկանշի անկում նաեւ: Այսինքն այլեւս շուկային չես հետաքրքրում… նման չբացւած փակագծեր էլ կան: Չգիտենք ու տեղեակ չենք, քանի որ հեռու ենք ընկել արթ-շուկայի օրինաչափութիւններից: Իսկ ձեր ասած ձեւաչափով ցուցահանդէսներ են անում թանգարանները, որոնք ցուցադրութեան հանած գործերը նախապէս գնել են արտիստից: Իսկ ասենք՝ լաւ, ցուցահանդէս արեցինք: Յետոյ ի՞նչ: Միթէ քանի արւեստագէտ ու արւեստով հետաքրքրւող հանդիսատես կայ: Երկու-երեք ցուցահանդէսով կը փակւի այդ էջն էլ: Կան խնդիրներ, որ այս տարինտերի ընթացքում աչք ենք փակել դրանց վրան: Բացթողումներ, որ ժամանակին փոքր են թւացել ու կուտակւելուց յետոյ դարձել մեծ փոս: Այդ փոսից մի ցատկով չես անցնի: Կամ աւելի ճիշտ պէտք չէ ցատկել, պէտք է լցնել փոսը, այլապէս շուրջն էլ է ներս քաշելու: Համայնքի մակարդակն էլ հետը: Արւեստագէտից նման փոսեր լցնելու ակնկալիք ունենալը ճիշտ չէ: Ես Շաբաթը միայն մէկ  օր եմ դասաւանդում: Դրանով ապրուստ չես վաստակի: Պէտք է իմանաս, ու աւելի կարեւորը՝ ում եւ որտեղ  վաճառելն է  կտաւներդ:

Հատիս – Հարցը մնում է նոյնը՝  մշակութային քաղաքականութեան ձեւաւորման ու կարեւորութեան ուղղութիւնը: Այլապէս, կը ստացւի  այնպէս, որ մարդիկ ոնց որ պատահաբար են յայտնւում եւ ունեցած ներդրումով համայնքի մշակոյթի սայլը տեղից մի քիչ շարժւում է ու վերջ: Երբեմն էլ չի շարժւում, քանի որ այլ սայլերի հետեւից են:

Ռազմիկ – Մշակութային որեւէ միջոցառում կամ նախագիծ, ծախսատար է, քանի որ դրա շահը նիւթեղէն չէ ու երկարատեւի վրայ կարելի է նկատել միայն: Իհարկէ ոչ բոլոր դէպքերում: Այսօր փաստ է, որ կարելի է միջոցառումների ծախսը փակել, երբ  լսարանն ու դահլիճը պարսիկ հանդիսատեսով է ապահովւած լինում: Սա այն դէպքում, երբ երգչախումբ կառավարելու համար համերգներից գոյացածը չի կարող ծախս փակել: Էլ չխօսենք եւրբ բացակայ է պրոֆեսիոնալ հայեցակարգը: Եթէ ուզում ես Իրանի մակարդակով  գործ ներկայացնել, ապա քեզ պէտք են այնպիսի երաժիշտներ կամ սոլիստներ, ում, երեւի, Երեւանում է հնարաւոր գտնել: Իսկ նման թանկ հաճոյքները կողքիդ ունենալու համար  շատ խոշոր ծխասեր է պէտք անել: Այստեղ է, որ զգում ես համայնքային ծրագրերը լաւագոյն դէպքում կամ ինքնապտոյտ են, կամ յետընթացի պատճառ: Այս պարադոկսը լուծել է պէտք: Լուծումն էլ կարծում եմ համապատասխան յանձնախումբ ստեղծելով է, որը կազմւած կը լինի այն արւեստագէտներից, որոնք կարող են համայնքի կտրւածքով որակաւորել, տեսակաւորել, ու վերջապէս ցանկագրել բոլոր ասպարէզներում իրանահայ արւեստագէտներին: Այսօր երգչախմբերին ընկերակցող դաշնակահար ես ուզում գտնել՝ պէտք է երկար ժամանակ որոնումների գնաս: Կան լաւ դաշնակահարներ: Ոչ մի խօսք դրանում: Խօսքը քորալին ընկերակցելու կարողութեամբ մարդկանց մասին է: Օրինակ էր արածս նշումը: Վաղը չասէք սա կամ նա կար ու չէք տեսել: Ուղղակի նման անունների ցանկագրման մասին է խօսքը: Իսկ կողքից էլ պէտք է ստեղծել ֆոնդ կամ դրամաշնորհներ, որտեղ ամսական գումարներ են ներդրւելու մեր իմացած մարդկանց ու նւիրատուների կողմից: Դա կարող է շատ բան փոխել: Միանգամից ո՛չ, բայց ժամանակի ընթացքում հաստտ կը փոխի: Իսկ միութիւնների հետ խորհրդատւական աշխատանքն ու ուղղութիւն ցոյց տալը պէտք է մնայ օրակարգում:  Բորոլորս էլ գիտակցաբար թէ անգիտակցաբար նոյն այդ միութիւնների ու կրթական համակարգի արդիւնք ենք: Նոյնիսկ, եթէ սուր քննադատողի դերում ենք յայտնւել: Բայց այդ դաստիարակութիւնը կայ մեզնից իւրաքանչիւրի  մէջ: Միութիւնները մեր ցանկութիւնից ու կամքից անկախ, այսօր մեր մշակոյթի բարակ թելը մանող միաւորներն են: Նոյնիսկ եթէ արհեստավարժ աշխարհից կտրւած լինեն: Կարծում եմ, սա աւելի շատ առիթ է՝  լսարանի հետ մեզ ցանկալի ձեւով շփւելու համար, բացասական պատկերով այն յիշելու փոխարէն: Ուղղակի պէտք է փոխըմբռնում լինի կողմերի միջեւ: Այլապէս ստացւում է այնպէս, որ դու պէտք է հասկանաս միութեան դժւարութիւնների մասին:  Իսկ դիմացը միութիւնը պատրաստ չէ մտածել, որ դու էլ ունես քո խնդիրները:   Պատրաստ են նոյն համերգի լոյսի ու ձայնի համար միլիոններ դուրս գրեն: Բայց պատրաստ չեն քեզ հարցնել՝ քո հոնրարը ինչքան կը կազմի: ՈՐ ԱՌԻԹ ՈՒՆԵՆԱՍ ԱՍԵԼՈՒ՝ ՆՒԻՐՈՒՄ ԵՄ: Էլ չասենք, որ իմ երաժիշտին էլ է պէտք վճարել: Պարադոկս է նաեւ այն, որ, եթէ քեզ Թուրքիայում էլ գիտեն ու պատրաստ են բարձր գումար վճարել այնտեղ համերգներ տալու համար, չես գնում ու մերժում ես: Յատկապէս, երբ հրաւէրն Արցախի այս աղէտից յետոյ ստացած լինես: Չես գնում, նոյնիսկ եթէ Կոմիտաս են գովաբանում քեզ յիշելիս:

Շուրջ 9 շրջան եղել եմ «ՖԱՋՐ» փառատօնի ժիւրիի կազմում, մի քանի անգամ էլ ժիւրիին եմ ղեկավարել:  Այնտեղ եւս կայ պրիֆեսիոնալ մօտեցման բացը:   Այնպէս չէ, որ այլ տեղերում դրախտ է: Առաջրկեցի, որ դիմորդ խմբերի անցեալն ուսումնասիրեն:  Յատկապէս, եթէ հեռաւոր շրջանների անունից են մասնակցում: Պարզ էր ինձ համար, որ մի ամիս նախքան փառատօն, հասցնում էին հաւաքւել ու խմբի անունով յայտագրւել: Մրցանակային ֆոնդն այդպիսով ծառայում էր, ոչ թէ լիարժէք ու մնայուն խմբերին օգնելու, այլ պատեհապաշտութեանը: Սրանք այն փորձառութիւններն են, որոնք կարող են օգուտ բերել մեզ՝ կազմակերպչական աշխատանքներում:  Սովորում ես նաեւ համերգների, թանգարանների ու սրահներում յայտնւելուն համապասխան պահւածք դրսեւորել: Սա կարող է փոխանցել մեզ տարբեր լսարանների հետ շփւող անձը: Արդիւնքում շարժւելու ենք դէպի արհեստավարժ լսարան ձեւաւորելու  ուղղութիւն:

Վերջում ասեմ, որ իմ մշակած ծրագրում կարեւոր տեղ ունեն իւրաքանչիւր ստեղծագործութեան համար արւող շնորհանդէսները: Դրանով օգնելու ենք, որ  մարդիկ երեւան ու գործն էլ հանրութեան սեփականութիւնը դարձւի: 

Վահիկ – Մի բան աւելացնեմ: Մեր նշած գնորդը՝ ցուցահանդէսներ այցելող տեսակը չէ: Առհասարակ սովորական մարդուց նման սպասելիք ունենալ չես կարող, որ, ասենք,  գայ ու աշխատավարձից մի քանի անգամ բարձր գին վճարի գործը տան պատից կախելու համար:  Արտասահման եղած ժամանակ եմ նկատել, որ փոսքարթի կամ մակագրւած փոքր լուսանկարներ են պատրաստում, որոնց կարելի է ձեռք բերել  մատչելի  գնով, հետն էլ օրիգինալ տարբերակն ունենալ: իհարկէ դա երկու կողմին էլ օգուտ է բերում:   

Հատիս – Եթէ ամփոփելու լինենք, ապա՝ համոզւած եմ մարդիկ աւելի ճիշտ եւ ուղիղ պատասաններ են տալիս, երբ նկատում են հարցն այն չէ կամ, ասենք, սխալ է: Նոյն այդ սխալ հարցի իրաւունքով՝ ի՞նչպէս մշակել մշակութային քաղաքականութիւն: Չէ որ նշւած բոլոր օրինակներն ու խնդիրները գալիս են հէնց դրա պակասից:

Ռազմիկ – Միութիւնների համագործակցութեամբ պէտք է դաստիարակել արւեստը գնահատող լսարան: Փուլ առ փուլ է պէտք առաջանալ: Այլապէս մեծ նախագծերի մասին խօսելն ու խորհելը լաւ բան է, բայց ինչքան մեծ՝ այդքան անհասանելի:  Կուզենայի նշել նաեւ, որ հայեցակարգի մշակումը կարող է անհատին տալ  սեփական  բիզնեսում յաջողութեան հասնելու առիթներ: Այն, որ մրադիկ կը հասկանան արւեստի օրիգինալ տարբերակի ձեռքբերման արժէքը մի բան, իսկ այն, որ արւեստագէտը կարող է աւելի եռանդով ստեղծագործել այլ բան: Այս երկուսի համախառն օրինակը ես տեսել եմ ճանապարհային պանդոկներից մէկում: Քալարդաշտում մի ճաշարան կայ, որի ճաշացուցակում կարող ես ընտրել նաեւ քեզ ցանկալի դասական երաժշտութիւնը, ու դիմացը նաեւ վճարել ճաշի հաշիւը փակելուց: Այստեղ մարդիկ տեսակից ու միւս այլ բաներից անկախ վճարում են դասական երաժշտութիւն լսելու համար: Ճաշակի ձեւաւորումը եւս շատ կարեւոր խնդիր է:

Արման – Լաւ նախագծերի իրականացման մեխանիզմ է քաղաքականութիւնը: Արւեստի դէպքում այդ մեխանիզմը՝ փորձառու դէմքերն են: Նաեւ նոր մտքերը: Լաւ գործեր կարելի է անել: Կամ շարունակել անցեալում եղածը գոնէ: Օրինակ «Սարդարապատ» ու «Համալսարանականների» միութիւններում ժամանակին գեղանկարչութեան մրցոյթ էր կազմակերպւում: Մեծ ընդառաջում էր գտել համայնքի կողմից: Երեխաների կողմից էլ էր շատ սպասւած մրցոյթ: Ուզում եմ ասել պահանջարկ ստեղծելը դժւար բան չէ: Այդ ուղղութեամբ մտածող ու շարժւուղ մարդիկ հէնց այս ճանապարհի տաքն ու պաղը տեսածներն են: Ամէն դէպքում ձեր ասած Մշակութային քաղաքականութիւնը բարդ բան է: Արւեստագէտի բան ու գործն էլ չէ:  Պէտք չէ նա  քաղաքականութիւն մշակի:

Արամ – Արմանն ասաց արդէն: Բարդ բան էք ասում: Լաւագոյն դէպքում կարող ենք միայն ազդել լսարանի վրայ: Իմ գնահատմամբ մեր լսարանն էլ երկու շերտից է կազմւած: Մէկը ցուցասրահներ այցելող տեսակն է, բայց ի վիճակի չէ գործ գնել: Կեանքում էլ ի վիճակի չի լինելու: Իսկ երկրորդը նա է, ով  գործ գնելու համար է այցելում ցուցասրահ: Այս երկու խաւն է, որ պէտք է մեծացնել: Կայ երրորդ շերտը նաեւ: Քիչ առաջ բերածս օրինակի մասին է ակնարկս. 130 միլիոնով մեքենայ տեղափոխողը: Նաման մարդու համար գործ գնելը ջուր խմելու պէս  բան է, բայց նա կեանքում չի գնի:

Վահիկ – Քաղաքականութիւնը չգիտեմ, բայց կարծում եմ երկու ուղղութեամբ է աշխատում այդ համակարգը:Առաջինը՝ կարճատեւ ծրագրերով միջոցառումների, երկրորդը՝ երկարատեւ ու տարիների ընթացքում իրականացւող նախագծերի: Մէկում շուտ ես արդիւնքը տեսնում ու բնականաբար մեծ ծախսերի է նայում, բայց շուտանցուկ է: Իսկ երկրորդում դաստիարակելու համար ես գործում ու ինչ որ բան ես փոխում:Սրա մէջ է մտնում նաեւ կարճատեւ նախագծերդ որ իրականացրել ես: Ինձ նման հարցով դիմել էին Իրանի մարզերից մէկի մշակոյթի նախարարութեան կցորդը: Նոյնը բացատրեցի ու առաջին տարբերակի համար տարել էի Ջէֆ Քոնզի (Ժամանակակից ամերիկացի նկարիչ եւ քանդակագործ եւ ԱՄՆ-ի վիզուալ արւեստի հիմնադիրներից մէկը ) անունը: Ասացին կարճատեւը յարմար է ու  Ջէֆ Քոնզ-ին ենք ուզում: Ու երբ ասում ես  նւազագոյնը 400 միլիոն է պէտք, նոր գլխի են ընկնում, որ արւեստն  իսկականից ծախս ունի: Սիրիահայ նկարիչ ընկեր ունեմ: Գէորգ Մուրադեանը: Ինքն ինստալ արթի յայտնի ու կարող նկարիչ է: Մի առիթով պատարստւում էի հրաւիրել Իրան: Նման դէպքերով է, որ բացայայտում ես ինչքան ես գլուխ հանում պրոֆեսիոնալիզմից:  Ասաց «դէ խօսենք իմ չւերթի, հիւրանոցի, շրջագայութիւնների, աշխատաժողովների եւ այլնի ծախսերի մասին: Նախ պէտք է իմանամ՝ ո՞ր կազմակերպութիւնն է հոգալու դրանք, յետոյ կը խօսենք մնացածի մասին»: Տեսնո՞ւմ էք: Մեր բացթողումներից մէկը հէնց ուղիղ աչքերին նայելով խօսելուց հրաժարւելն է: Ամէն բան իր տեղում է կարեւոր: Բայց մի բան հաստատ պէտք է անել: Պատանի տարիքից երեխան պէտք է տեսնի թէ ինչպէս են այսօրւայ դէմքերը կայացել:  Սկած առաջին անյաջող փորձերից վերջացրած՝ նրայ այսօրւայ գնացուցակով: