«Պալեան» կնիքը Ստամբուլի պատմական շէնքերում

Բոսֆորի նրբագեղ մզկիթներում աղօթող մարդկանցից շատերը չգիտեն, որ դրանք պատրաստել են Պալեանների ընտանիքից վարպետացած պալատական ​​ճարտարապետները:

Այդ պոլսահայ ընտանիքը անընդմէջ 9 ճարտարապետ դաստիարակեց. որոնց ստորագրութիւնները անընդմէջ դաջւած են շուրջ 18-ը կամ 19-ը կառոյցների վրայ՝ Ստամբուլում եւ պալատի շրջակայքում՝ մզկիթ, եկեղեցի, եալի, առանձնատուն, զօրանոց, հիւանդանոցը, աշտարակ, աղբիւր, աղբիւրը թեքում աղբիւր, թատրոն եւ այլ շատ շէնքերի վրայ: Պալեան ընտանիքը ստեղծել է իւրօրինակ ճարտարապետական ​​ոճ՝ համատեղելով եւրոպական ոճը արեւելեան ոճի հետ: Բացի սերնդէ-սերունդ փոխանցւող գիտելիքներից ու փորձից՝ նրանք կարողացել են անընդհատ նորացնել իրենց ու չմոռացւել:

Մուսուլմանների մեծ մասը, ովքեր այսօր աղօթում են Բոսֆորի նրբագեղ մզկիթներում, չգիտեն, որ այդ մզկիթները պատրաստել է հայ ճարտարապետ: Բացի թուրքական արւեստի պատմութեանը իրենց ներդրումներից, Պալեանների ընտանիքը լաւ օրինակ է Օսմանեան ժողովրդի տարբեր սոցիալական խաւերի հնարաւորութիւնների հաւասարութեան եւ գերիշխող դասից դուրս գտնւողների վաստակի հաւասարութեան մասին:

Ընտանիքի յայտնի ամենատարեց վարպետը ՝ «Մերեմեթչի Բալի խալֆա»-ն, Կայսերի գիւղից Ստամբուլ տեղափոխւեց եւ այնտեղ մահացաւ 1803 թւականին: Նա առաջինը օգտագործեց իր հօր անունը՝ Սուլթան Երկրորդ (1764- 1831)։Նա դարձաւ Սուլթան Սելիմի մասնաւոր ճարտարապետը եւ այնքան մեծ վարկ ձեռք բերեց, որ ստեղծեց իր անձնական ընկերութիւնը: Սուլթան Մահմուդն նրան եւ իր ընտանիքին արտօնութիւններ շնորհեց, ինչպիսիք են հարկերից ազատելը, քաղաքում ձիավարելը, կրկնակի թիակով նաւով զբօսնելը եւ «Սադրազամլիք»-ում գործերի քննութիւնը: Նա նաեւ յայտնի էր եւ սիրւած հայ համայնքի շրջանում:

Վարպետ Կիրկորի (Գրիգոր) ամենայայտնի գործերն են. Ուսկուտարի զօրանոցները, որոնցից իւրաքանչիւրը նոյնպէս ճարտարագիտութեան հրաշք է։ Նրա աշխատավայրը դպրոց էր, որտեղ դաստիարակւում էին երիտասարդ ճարտարապետներ: Այն կոչւում էր «Բուլգա», քանի որ այն մեծ թւով բուլղարներ է դաստիարակել Ուսկուտարում գտնւող նրա տան մօտ: Նրանց «Բայեզիդ» աշտարակի հեղինակը նրա եղբայր Սենեքերիմն է (1768-1833):

Գրիգոր Ամիրայի որդին (1800-1866) դարձաւ պալատի ճարտարապետ: 1853 թ.-ին իր փեսայ Օհաննէսի եւ որդու՝ Նիկողոսի հետ կառուցեց «Դոլմաբաղչէ» պալատը, որը կայացած գործ էր: 30 տարւայ մասնագիտութեան ընթացքում՝ 7 պալատ, 4 գործարան, 1 զօրանոց, 1 մզկիթ, 7 եկեղեցի, 3 հիւանդանոց, 3 դպրոց, այլ շինութիւններ եւ շատ տներ է կառուցել՝ ճանապարհներով եւ 1 սրբավայրով։ Նրա աշխատանքների մեծ մասն այսօր աւարտւած են, նաեւ կրկնակի պալատներ պանդոկի մէջ (այսօր՝ Միմար Սինանի համալսարան), Դոլմաբաղչէ մզկիթը, Կուլելի հեծելազօրային զօրանոցները, Գիւմուշոյու զօրանոցները (ներկայիս՝ Ստամբուլի տեխնիկական համալսարան): Մահմուդ սրբավայրը (պատերազմի դպրոցը, այսօր՝ ռազմական թանգարան):

Կարապետի որդուն (1825-1858) մեղադրանք է առաջադրւել Փարիզի Սենտ-Բարբէ համալսարանում: Նա յայտնի ճարտարապետի սիրւած ուսանողն էր: Պալատի ճարտարապետը մահացել է: Նա շատ աշխատանք է կատարել իր կարճ, բայց արդիւնաւէտ կեանքում: Փոքր պալատը, Օրթաքոյ մզկիթը, Դոլմաբաղչէ ժամացոյցի աշտարակը դրանցից ամենագեղեցիկ նմուշներից են: Եւրոպայից բերած ուսուցիչների միջոցով նա դաստիարակեց իր աշակերտներին պատերի զարդարման եւ քանդակագործութեան արւեստում:

Կարապետի որդին (1837-1875) աւարտել է Սենտ-Բարբէի համալսարանը: Հօրից յետոյ նա դարձաւ պալատի ճարտարապետ: Բոսֆորի մարգարիտը (1864) Բոսֆորի ամենայայտնի գործն է ՝ իր էլեգանտ զարդերով եւ յատակի պարտէզով: Ստամբուլ կատարած այցի ժամանակ նրան ընդունեց Ֆրանսիայի կայսրուհի Եւգենին, ով մնաց այս պալատում, եւ նրան պարգեւատրեց նւէրներով: Բէյլերբէյիի պալատը կառուցելիս թագաւորը նախ ամրացրեց աւերւած եկեղեցին Կուզգունջուկում, որպէսզի պալատ կառուցումը չյետաձգւի առաւօտեան ծառայութեան պատճառով: Պարոն Յակոբը յաճախում էր Սուրբ Գրիգոր Լուսաւորիչ եկեղեցու առաւօտեան ժամերգութեանը, իսկ յետոյ առանց յապաղման գնում էր շինարարական հրապարակ: Նա հետաքրքրւած էր գրականութեամբ եւ թատրոնով: Երբ նրա երիտասարդ եւ գեղեցիկ կինը մահացաւ ծննդաբերելուց յետոյ, նա նետւեց Փարիզ եւ կեանքից հեռացաւ այստեղում։

Սիմոնի որդի՝ Սիմոնը (1846-1894) վարպետ որմնանկարիչ էր: Նա պատրաստում էր հօր եւ եղբայրների կառուցած շէնքերի պատերի եւ առաստաղի մինիատուր զարդանկարները։ Յակոբ եղբօր մահից յետոյ, նա դարձաւ պալատի ճարտարապետ:

Ընտանիքից ամենայայտնին՝ Կարապետի որդին (1831-1899), 12 տարեկան հասակում գնաց Փարիզ, ապա վերադարձաւ Ստամբուլ՝ աւարտելով կերպարւեստի իր աստիճանը: Նա իր Սալոնիկ այցի ընթացքում ուղեկցում էր Սուլթան Մեջիդին։ Նա Սուլթանի հիւրերին դիմաւորեց այստեղ մէկ գիշերւայ ընթացքում կառուցած մարմարէ ջրաւազանի մօտ: Ինժեներական ոլորտում նրա որոշ յայտնագործութիւնները համաշխարհային ճանաչում են ձեռք բերել: «Ռոթրի Սթիմ Մըշին»-ը եւ պալատը պարգեւատրւել են Լոնդոնի ազգային արդիւնաբերական ցուցահանդէսում 1862 թ.-ին: Մի կողմից նա զբաղւած էր արդիւնաբերութեամբ եւ առեւտրով: Որպէս շինարար եւ ճարտարագէտ նա ղեկավարում էր հանքերը եւ բացում գործարաններ: Նրան էր յանձնարարւել դէպի Բաղդան ձգւող երկաթուղու կառուցման աշխատանքը:

Նա ձեռք բերեց Սուլթան Աբդօլհամիդի վստահութիւնը՝ վերակառուցելով Ստամբուլի աւերակները, որոնք աւերւել էին հրդեհից: Նրա աշխատանքներից են «Սուլթան» պալատը (ներկայիս՝ աղջիկների աւագ դպրոց), աստղային պալատները, Ասկարա-Վալիդէ մզկիթը, Պատերազմի նախարարութիւնը (ներկայիս՝ Ստամբուլի համալսարան), Գալաթասարայի աւագ դպրոցը, եւ Համիդիէի ժամացոյցի աշտարակը Ստամբուլի համալսարանում: Եղբօր Յակոբի հետ նա վարում էր պատւիրատուների գործերը եւ հաշւապահութիւնը, իսկ եղբայրը հոգ էր տանում ծրագրերի եւ նախագծումների մասին:

Նա հունաւորեց առաջին կոլեկտիւ աշխատանքային գործընթացը: Մինչեւ 50 տարեկան նա ներդաշնակ կերպով աշխատում էր հազարաւոր մարդկանց հետ շինարարական հրապարակում՝ առանց վնասելու աշխատանքի որակին։ Նա բարձրացրեց նրանց բարեկեցութեան մակարդակը: Բոսֆորի միակ կղզին, որը յայտնի է որպէս Գալաթասարայ կղզի, նրա սեփականութիւնն էր։ Դրանից վեր երկյարկանի առանձնատանը մի ֆիզիկայի եւ քիմիայի լաբորատորիա կար: Իր մեխանիկական գիտելիքների շնորհիւ նա անհաւանական շտապով նւաճեց Եւրոպայի հիացմունքը: Փարիզում հրատարակւող «Le Monde Illustre» թերթը (1875 թ.-ին) եւ «le monde» թերթը (1875թ.-ին) գովերգել են Բէյլերբէյի պալատը 2 տարւայ ընթացքում եւ Աստղային տաղաւարն 6 ամսւայ ընթացքում աւարտին հասնելը:

(Օգտագործած՝ պրոֆ. դոկտ. Էքրեմ Բուրգա Էքինչի-ի մենագրութիւնը)