Վարանդ. «Պոէզիան, եթէ չի սկսւում քեզանով, այն չի սկսւի ոչ մի այլ տեղ»

ՀԱՏԻՍ – Գրականութիւնը պարզապէս բառերով խաղ չէ: Այն առաքելութիւն է՝ յոյսը կենդանի պահելով, լռութիւնը կոտրելով, թեւեր տալով յոգնած մտքերին: Պոէտն առաջին Ես-ն էր ամբոխների միջից, ով ստանձնել է այս առաքելութիւնը եւ համբերատարութեամբ կառուցել իր վերացական արհեստանոցը: Նա մտքի իր գրադարակները բացելով ցոյց տւեց, որ եղած-չեղածը աւելին էր, քան դպրոց ու դասից կարելի էր սպասել: Այդ դարակներում մտքի թռիչքի փոշի դրած թեւերն են պահւում: Ու երբ նայելու փոխարէն տեսնես, կը երեւայ, որ պոէզիան պարզապէս հանգ չէ. այն սրտի ձայնն է, հոգու ճիչն ու յոյսի շշուկն է անողոք աշխարհում:

Վարանդն այդ շարքից է, պէտք չէ հանճար կամ գլուխ գործոց լինել պոէտ լինելու համար: Նա սովորական թւացող տողերն է տաղերի վերածում: Չփորձելով նմանւել կամ ընդօրինակել ոչ մէկին, նա բացեց սրտի ու սիրոյ կապանքներում բուն դրած ազատութեան դուռն ու գոչեց. «Եթէ պոէզիան չի սկսւում քեզանից, այն չի սկսւի ոչ մի այլ տեղ»։

Այսօրւայ օրով, երբ շտապողականութիւնը գողանում է բառերի հոգին, բանաստեղծի տողերը թարմ օդի պէս յուշումներ են նրանց համար, ովքեր դեռ հաւատում են բառերի ուժին: Նա մեզ սովորեցրեց, որ պոէզիան լուսաւորութեան ուղի է, իսկ լուսաւորութիւնը տեւական չէ, եթէ իր փայլը բաժին չի հանում սերունդների միջեւ:

Վարանդն այդ խաղաղութեան նետակիրն է: Այն մէկ հայը, ով օտարի թանգարանում լինելու փոխարէն, իր սեփական թանգարանն է կառուցել:

Գիր ու գրականութեան ասպարէզը յատուկ է: Ասել են նաեւ, որ զուգահեռ տիեզերքի հետքերից է: Յատուկ են նաեւ այնտեղ ժամանակ անցկացնող մարդիկ: Նրանց նմանակելը հեշտ է, նմանւելը՝ ոչ…ու նոյնքան տարօրինակ:

Հէնց այնպէս չի յաջողւելու… քայլը քայլին ժամանակ անցկացնել է պէտք նրանց հետ: Մի տեսակ փախստականի կարգավիճակում կը յայտնւես, երկրորդ կարգի քաղաքացի ես դառնալու, եթէ քոնը չէ կամ դու չես նրանը:

Եւ այսպէս տարածութիւնները սահմանում են նրանք, ում յաջողւել է հորիզոն ընդլայնել: Մի առիթով Աշոտ Ասլանին անդրադառնալուց կաշւից դուրս եկայ, երբ հանդիպեցի նրա տողերում բուն դրած գիւտերին: «Երբեմն հեռուն տեսնելու համար պէտք է փակես աչքերդ»: Աշոտ Ասլանն է ասել. այդ  հորիզոնների հնաբնակներից… դեռ Սեւակից էլ առաջ երեւի, երբ գրում էր «Բաց աչքով տեսնում, իսկ փակ աչքով երազում եմ…»:

Հորիզոններից երկիր վերադառնանք ու խօսենք այն մասին, թէ ինչ կապ կայ նշածներիս ու թեմայի միջեւ:

Կոտրւած սրտով երիտասարդի փորձ ունեցել են համարեա բոլորը: Դա կարծես առաջին քայլը լինի երաժշտութեան հետ դիապազոնի պէս մերւելու համար: Մռայլ երգացանկով այդ սփոփիչ մազուխիզմը հոգու համար ատամացաւի պէս  է: Ցաւոտ ատամդ սեղմում ես ու նոր ցաւով լռեցնում նախկինը: Երազկոտութեան տարիքդ է: Կոպիտ ասած ներսից սկսում ես փշրւել: Դրա մասին էլ  դիպուկ հեքիաթ կայ: Այն որ, եթէ ձուն դրսից կոտրւի՝ վերջակէտ կը դնի ամէն ինչի վրայ, իսկ թէ ներսից է կոտրւում, կեանք կը տայ ամէն ինչին…

Այդ նոյն տարիքում էր, երբ «Սիփան» միութեան գրադարանում մօտիկից հանդիպեցի հորիզոնաբնակներից մէկին: Ուշադրութեան կենտրոնում էր, ու չէր էլ թագցնում, որ իրեն դուր է գալիս: Երիտասարդ ասմունքողներով ու սկսնակ գրչակներով շրջապատւած Վարանդը, հէնց նա էր, ում լիաթոք քրքիջն ու ծիծաղները նոյնիսկ, անկեղծ ու մերկ տողերի էր նմանում:

Տարիներ անց մեր այդ շաբաթական հանդիպումները դարձան գործընկերոջ հետ ամենօրեայ, բայց ոչ առօրեայ թւացող հանդիպումներ:

«ԱԼԻՔ»-ի խմբագրատանը նրա դանդաղաշարժ, բայց ոչ ծոյլ ներկայութիւնը, իւրաքանչիւր շտապող ու անհամբեր գրչակի համար յենւելու ամուր պատի կտոր էր:

Այս ասպրէզում սխալւելու իրաւունքն ու  առհասարակ գիտակ մարդու հաշւին նման առաւելութիւն ունենալը, մեծագոյն առիթը կարող է լինել ժամանակն ու տարածութիւնը վերացարկելու հարցում:

Սարուձոր չընկնեմ, այդ օրերին, նման փոքր շրջանակներին մասնակցող երիտասարդներիս համար Վարանդը նա էր, ով անկախ իրեն նախընտրելի ոճից, կամ հարազատ ժողովրդի նկատմամբ  պարտաւորութիւնների քառակուսիներից ներս, դպրոցի տւած մայրենիի բացն էր ծածկում մեզ համար, հետն էլ հայերէնով շփւելը դարձնում հաճելի զգացողութիւն:  Բացի այդ, գրչակակազդ վերացնելու համար պէտք եղած ինքնավստահութիւնն էր սեպում մեր գլխում:

Հաճելի էր Վարանդի հետ մեր այդ օրերի զրոյցները, ինչը մեզանից շատերի համար նորութիւն էր ու բացայայտւող նոր աշխարհ, բայց հաստատ նրա համար՝ հազար անգամ կրկնւած ու համը կորցրած թեմա: Իսկ Վարանդը ոչ մէկից խուսափողը չէր ու թողնում էր՝ դու եւս վայելես առիթը: 

Կամ ինչպէս չյիշել նրա կարմիր Տոյոտան, որն ամէն անգամ հանդիպումներից յետոյ իր փոքրամարմին ղեկին էր տեղաւորում մեր այն օրերի մարմնեղ ու հսկայական քաշով բանաստեղծին: Դու էլ ամուր՝ բռնւած զրոյցի թելից, յայտնւում էիր վարորդի կողքին ու կորցնելով ժամանակի զգացողութիւնը Սասունից՝ (թաղամասից) Ֆերդոսի հրապարակ էիր քշւում: Ապա իջնում էիր մեքենայից, ու նախորդ շաբաթւայ պէս տաքսիի գումարը խնայելու համար ձեռքերդ մտցնում էիր դատարկ գրպաներդ ու քայլելով վերադառնում թաղ:

Մի անգամ նրան պատմեցի այդ մասին. ոչ տարաւ, ոչ էլ բերեց ու լեզւին տալով ասաց՝ «Բարի գալուստ խենթերի աշխարհ»…

Լրագրութիւնը գրականութեան հակառակ երեսն է: Երազել չկայ: Այն քեզնից կարող է խլել հպարտութիւն, փոխարէնը տալ՝ կամքի ու ինքնավստահութեան փխրուն ու թափանցիկ լար: Գրած-մրածդ թղթերն էլ խմբագրելիս, երբ քեզ համար այդ լարը թելի պէս սկսում են մանել գրասեղանի յետեւում, սկսում ես գլխի ընկնել, որ ամէն մի պատկեր՝ ոնց պիտի յղկել…

Գլխումս երկար ցուցակ կայ այն գրչակների ու գրասէրների անուններով, որոնց տողերին երբէք «չէ չի ասել» Վարանդը: Նրա գրչի թեթեւ հպումով  գրած-մրածները վերածւում էին «գործանման ստեղծագործութիւնների»: Լաւի կամ վատի մասին խօսք լինել չի կարող: Բանւորութեան գիծ է:

Գուցէ շատերը յիշեն նաեւ, թէ, ինչպէս էր նա համբերատար ձեռք ու թաթ բռնում այդ յղկման պահերին… Չնայած արդիւնքում ի յայտ եկան ընթերցողի հոգին ուտող գրիչներ էլ, կամ իրենց համար մրոտող ու միւսներին չխանգարող գրչակների տեսակն էլ…

Գրականութիւնից ու պոէզիայից՝ լրագրութիւն հսկայ տարածութիւն կայ: Իսկ այդ տարածութիւնն ինչքան ընդարձակ է լինում, նոյնքան մօտ է թւում: Որքան փորձես խուսափել դրանից ու հիմնւել գազետային չոր մեկնաբանութիւնների վրայ, այդքան էլ մատուցման համար անհրաժեշտ կը լինի անցնել այդ տարածութեան միջոց ու «անապատում մէկ կաթիլ միրաժով» զովացնել հոգիդ…եւ այսպէս ինչքան հեռու՝ այդքան մօտ, ինչքան փակ աչքերով՝ այդքան էլ երազկոտ ու հեռուն երեւակող…իսկ այժմ մեր ուշացող հանդիպումների դէպքում էլ է երեւի նոյնը, ինչքան քիչ՝ այդքան պահանջւած:

Յ. Գ. – Թերթիս գլախւոր խմբագրի՝ Արամ Շահնազարեանի հետ մեր զրոյցներում յաճախ ենք յիշում ոչ հեռու անցեալում մեր գործընկերոջ՝ բանաստեղծ Վարանդին: Նրան յիշելիս չես կարող չյիշել իր վարակիչ ծիծաղը, գործին լուրջ վերաբերւողի, եւ բարակ ու հորիզոնական լայնքով այն ակնոցների արանքից նետած հայեացքները: Այդ հայեացքներին պատասխան գրութիւն էր սա, ինչին սպասելիս, Արամն ամէն անգամ, նոր աշխատանքային շաբաթ սկսելով ասում էր՝ մարդկանց պէտք չէ միայն առիթից առիթ յիշել…«տես՝ չուշացնե՛ս»…

Իսկ դու մտածում ես ինչպէս մօտենալ թեմային, որ ծեծւած շողոքորթագիր չդառնայ առիթը:

Պոէզիային մօտենալ կարելի է զգուշաւորութեամբ միայն: Իսկ միջով անցնելու համար յարմար տրամադրութիւնն ու պահ է պէտք: Կամ չի ստացւում, կամ այլեւս նոյն մարդը չես ինչ՝ առաջ: Վարանդի հետ այդպէս է: Որ տեսար ու ճանաչեցիր՝ այլեւս նոյն մարդը չես…

 

Հատւած՝ «ՊԱՅՄԱՆ» պարբերականում հրատարակւած դոկտ. Ռազաւիզադէի՝ «Վարանդի ստեղծագործական կեանքը» գրախօսականից

Պոէզիան անմիջապէս դառնում է հարազատ շունչ ընթերցողի աչքերին: Այստեղ ոչ միայն մտերմանալու փաստը կայ, այլեւ բանաստեղծութեան իւրաքանչիւր բառում կարելի է տեսնել այդ մտերմութիւնը, ինչի արմատները բանաստեղծի հոգեւոր ապրումներում պիտի որոնել, ապրումներ, որոնք երբեմն կարելի է տեսնել Վարանդի որոշ բանաստեղծութիւնների մէջ, ապրումներ, որոնք յաճախ նման են մղձաւանջի, մղձաւանջ, ինչը չի լքում բանաստեղծին նոյնիսկ արթուն ժամանակ։

Թւում է, թէ բանաստեղծը որոշել է միանգամից ընկալել հայ ժողովրդի ամբողջ պատմութիւնը, յատկապէս վերջին հարիւր տարւանը:  Նա զգացել է, որ առանց նման ըմբռնումի, որը լի է սարսափելի մղձաւանջներով, չի կարող լինել իսկական բանաստեղծ այն ժողովրդի համար, ով վերածնւել է ինչպէս կրակից յառնող փիւնիկի ձագուկ։

Վարանդի պոէզիայի որոշ հատւածներում կարելի է զգալ այն ցնցող հոգեւոր խռովքը, որը նրա ամենօրեայ գիշերային մղձաւանջների արդիւնքն է։ Այս հոգեւոր խռովութիւնները երբեմն, ինչպէս ծովում բարձրացող հսկայական ալիք, բախւում են ամէն ինչին՝ ափի ժայռերին, ջրի վրայ լողացող նաւերին ու նաւակների խմբերին, ծով դուրս եկած նաւաստիներին, որոնց սիրտն ու հոգին փրփուրից է կախւած: Բայց փոթորիկը երկար չի տեւում ու հանդարտւում է, փրփուրը նահանջում, ու գեղեցիկ կապոյտը շոյում է հոգին։ Վարանդը անկեղծ է նոյնիսկ իր զայրոյթի ու վրդովմունքի մէջ, քանի որ իր ծովի զայրոյթից ու վրդովմունքից պէտք է դուրս գայ հաճելի կապոյտը գովերգելու։

Նա, ով հաւատում է իր եւ միւս բանաստեղծների համար նման առասպելական կարգավիճակին, այնքան համեստ է, որ մաքուր ջրի մի կումը գերադասում է աղի ջրով լի ծովին: Միեւնոյն ժամանակ նա ցանկանում է լինել կեանքով լեցուն ծով։ Վարանդը ցանկանում է լինել աղոտ լոյսով աստղ՝ հզօր ու աւերիչ արեւի փոխարէն։

Նա ուզում է անքուն մարդկանց ասել, որ նրանք եւս կարող են երազել:  

Թւում է, թէ երբ Վարանդը նայում է ծառին, պէտք է ծառը նմանեցնի  հայ ժողովրդին ու նրա գլխին եկածը յիշի, որին կացնահարողը, այսօր եւս անողոք կերպով ծառեր է հատում։ Սակայն նա գրում է նաեւ, որ ամէն մի արմատից նոր ծառ է աճում։ Նա իրեն, իր ազգը եւ իր պոէզիան տեսնում է որպէս ծառ, որը չես կտրի կացնով։ Այսպիսով, Վարանդի բանաստեղծական ծառի պտուղներից մէկն այն կիրքն ու հմայքն է, որը նա ստանում է կեանքից ու դրա դրսեւորումները դիտարկելուց։

«Բաց պատուհանդ» բանաստեղծութիւնում այդ դրսեւորումներն ի յայտ են գալիս ամենագեղեցիկ ձեւով (լոյս է տեսել «Անդէնական շշունջներ»* (պարսկ.) հատորում):

 

Ես այն մէկ հայն եմ…

Ես այն մէկ Հայն եմ թանգարանի մէջ

Եւ իմ անունը Պանդուխտ է այսօր.

Իմ լռութիւնը՝

Համակ ոխ ու վէճ,

Թւում է բոլոր կանչերից հզօր:

 

Եւ այն մէկ Հայն եմ թանգարանի մէջ

Եւ գոյութիւնս թանկ է յիրաւի,

Քանզի իմ դէմքը՝ մագաղաթի էջ,

Իր մէջ պահում է

Ողջ գիրքը ցաւի:

 

Ես այն մէկ Հայն եմ ցուցափեղկի մէջ,

Սակայն աշխարհն է ինձ համար վիթրին,

Որտեղ մարդկային խիղճը գահավէժ

Ամէն լրբութեան տալիս է նոր գին…

 

Ես այն մէկ Հայն եմ, անունս Արեգ,

Թէ նայես որբ եմ, հալածեալ ու հէգ,

Սակայն ճակատիս

Խորշոմները թէժ

Քեզ կասեն՝ նաեւ կոչւում եմ… Վրէժ:

 

Ես այն մէկ Հայն եմ թանգարանի մէջ:

1988.6.5-9

Բանաստեղծը, որպէս կոտորածից փրկւած այն միակ հայը, տեղադրւած պատմութեան թանգարանի ցուցափեղկում, լուռ հետեւում է ցուցափեղկից այն կողմի անցուդարձերին: Այդ լռութեան մէջ վրդովմունք ու թաքնւած իրարանցում կայ։ Նրա դէմքը կաշւէ կտորի է նման, որի վրայ է դաջւել մարդկութեան ցաւերի պատմութեան բոլոր հատորները, որոնցում ներկայացւածը տանջանքի պատմութեան ժողովածուն է։ Բայց երբ նա ցուցափեղկի ներսից է նայում, դրսի աշխարհը տեսնում է որպէս մէկ այլ ցուցափեղկից երեւացող պատմութիւն. ցուցափեղկ, որտեղ մարդկային խիղճը գլխիվայր է շուռ եկել։ Ցուցափեղկ, որտեղ անառակութեանը նոր արժէք ու գին է տրւել։

Այս ցուցափեղկում սպանութիւնն ու բռնաբարութիւնը, գլխատումն ու կրծքավանդակի պատռումը, եւ անձի պաշտամունքը նոր արժէք ու գին են ստացել։ Մի խօսքով, արժէքները գլխիվայր են շրջւել, ինչպէս մարդկային խիղճը։ Սակայն կոտորածից մնացած միակ հայը, իրեն անւանում է Արեւ: Արեւ, որի ոսկեգոյն ճառագայթների տակ կարելի է յստակ տեսնել ճշմարտութեան, ստի եւ ստորութեան սիրտն ու ճանաչել իրականութիւնը։

Չպէտք է մտածել, որ այս «միակը» որբ է ու խղճալի։ Նրա էութեան մէջ կրակն է խօսում, որը բոցկլտում է ճակատի կնճիռներից։ Այս կրակի մէջ կարելի է զգալ վրէժխնդրութիւն, արիւնալի վրէժխնդրութեան հոտը։ Այս բանաստեղծութեան մէջ, որը նաեւ նրա ամենագեղեցիկ գործերից մէկն է, Վարանդը նաեւ իր պատասխանն է տւել պատմութեանը՝ որպէս ազգի իսկական զաւակ, որպէս ազգի ներկայացուցիչ եւ միակ «վերապրող»։ Նրա պատասխանը շատ ցայտուն ու դատող է այն պայմաններին, որոնք հզօրներն ու պատերազմ հրահրողները են պարտադրել մարդկութեանը։ Դա պատասխան է կեղծ արժէքների կողմից գոյացող ստախօս, կեղծաւոր եւ այլասերւած կառավարիչներին։

*) نجواهای فراسو- واراند