Ցուցակին մէջ նշւած են Ասորեստանի չորս արքաներու արշաւանքները Նայիրիի վրայ՝ Ուրարտուի հիմնադրութենէն առաջ: Թիգլաթ Պալասար Ա (1115-1077 Ք.Ա.) գահակալութենէն յետոյ տեղեկութիւններ չկան, ընդհուպ մինչեւ Թուկուլտի-Նինուրտա Բ ( 896-884 Ք.Ա.), գրեթէ երկու դարի ընդմիջում է:
9-րդ դարուն Ասորեստանի արքաները սաստկացուցին ճնշումը Նայիրիի վրայ, եւ արշաւանքներուն թիւը կրկնապատկւեցաւ, յուսալով, որ պիտի յաջողին ոչնչացնել այդ ապագային սպասւելիք մեծ վտանգը:
Պատմութիւնը կը վկայէ, որ Ասորեստանի արքաներուն մտահոգութիւնը եւ հեռատեսութիւնը շատ ճիշտ էր. բայց անոնք ձախողեցան, եւ Նայիրիի ցեղային միութեան յաջորդեց Ուրարտու կենտրոնացած պետութիւնը, որ եղաւ Ասորեստանի հարեւան մրցակիցը:
Նամակներ
Հայոց Աբգար թագաւորի պատմական նամակը
Մեր պատմահայր Մովսէս Խորենացիէն հասած է մեզ Հայոց Աբգար թագաւորի պատմութիւնը: Ան կառուցեց Եդեսիա (Ուրֆա) քաղաքը, եւ Մծբինէն հոն փոխադրեց իր արքունիքը: Աբգարի թագաւորութեան երկրորդ տարին ծնաւ Փրկիչը՝ Յիսուս Քրիստոս:
Այս, այն Աբգար թագաւորն էր, որ առանց Յիսուս Քրիստոսին տեսնելու հաւատաց անոր. եւ ըսաւ իր մերձաւորներուն, թէ ինք կը հաւատայ, որ ան Աստուծոյ որդին է, «Դրանը մարդու զօրութիւններ չեն, այլ աստծու, որովհետեւ մարդկանցից ոչ ոք չի կարող մեռելներ յարուցանել, այլ միայն Աստւած»: Աբգար անբուժելի հիւանդ ըլլալով՝ Քրիստոսին նամակ ղրկեց եւ խնդրեց, որ գայ Եդեսիա եւ իրեն բժշկէ: Քրիստոս իր համբարձումէն առաջ պատգամ տւաւ իր աշակերտներուն, որ Աւետարանը քարոզէն ամբողջ աշխարհի մէջ. Քրիստոսի առաքեալներէն Ս. Թադէոսին եւ Ս. Բարթողիմէոսին կը վիճակւի քրիստոնէութիւնը քարոզել Հայաստանի եւ մեզի հետաքրքրող տարածքաշրջանին մէջ: Ըստ պատմական տւեալներուն, Թադէոս Առաքեալը Քրիստոսի համբարձումէն ետք իր քարոզչութիւնը սկսաւ Եդեսիայէն, ուր տեսնւեցաւ Աբգար թագաւորի հետ եւ բժշկեց անոր հիւանդութիւնը. ապա Եդեսիայէն ան անցաւ Հայաստան:
Մարզպանական Հայաստան
Դւինի 506 թ. եկեղեցական ժողովը
Դւինի 506 թ. եկեղեցական ժողովը տեղի ունեցաւ Բաբգէն Ա Ոթմսեցի կաթողիկոսի ղեկավարութեամբ. ժողովը որոշեց քաղկեդոնականութիւնը եւ նեստորականութիւնը համարել հերձւածքներ:
Այս որոշումով Հայ Եկեղեցին՝ իր որդեգրած հակաքաղկեդոնական եւ հականեստորական դիրքորոշումով նպաստեց նաեւ Հայաստանէն հեռու պահել բիւզանդական-յունական ազդեցութիւնը, ինչպէս եւ Միջագետքի նեստորականներու միջոցով բերւած պարսկական ազդեցութիւնը:
451 թւականի Քաղկեդոնի ժողովին հայերը չմասնակցեցան, որովհետեւ զբաղւած էին Աւարայրի ճակատամարտով: Քաղկեդոն քաղաքին մէջ 451 թ. Բիւզանդիոնի կայսրի ճնշմամբ ընդունւեցաւ Քրիստոսի երկու բնութիւնը (Աստւածային եւ մարդկային). այս բացատրութեան երկրորդողները ճանչցւեցան քաղկեդոնականներ անունով, կամ երկաբնականներ. հակառակորդները, որոնք կը հաւատային Քրիստոսի մէկ բնութեան, կոչւեցան հակաքաղկեդոնականներ, կամ միաբնականներ:
Քաղկեդոնական դաւանանքը Բիւզանդիոնի իշխանութեան պաշտպանութեան տակ զէնք դարձաւ միւս ժողովուրդներուն տիրապետելու եւ ապա ձուլելու համար, որոշեցին գումարել յատուկ եկեղեցական ժողով մը Դւին քաղաքի մէջ:
Նեստորի աղանդը 5-րդ դարու բիւզանդական կրօնաքաղաքական հոսանք մըն էր, որ կոչւեցաւ իր հիմնադիր՝ Կ. Պոլսոյ եպիսկոպոս՝ Նեստորի անունով: Նեստորականները կը քարոզէին Քրիստոսի մարդեղութեան «մարդկային բնութեան» մասին: Յիշենք այստեղ, որ Նեստորի աղանդը դատապարտւեցաւ 431 թ. Եփեսոսի ժողովին. եւ Բիւզանդական Եկեղեցին մերժեց զայն: Այդ պատճառով Սասանեանները իրենց հովանիին տակ առին Նեստորական եկեղեցիները, որպէս հակաբիւզանդական եկեղեցիներ:
ՊԱՏՄՈՒԹԵԱՆ ՄԱՍԻՆ
«Պատմութեան մէջ մոռացւած է եւ մեր ժողովրդի մի նշանաւոր տարրը՝ կինը: Իսկ առանց կնոջ վէպ կարող չէ լինել. կինն է նրա ոգին ու կենդանութիւնը»:
Րաֆֆի (1835-1888)
Նոր Շրջան
Խրիմեան Հայրիկ եւ Աղթամարի կաթողիկոսութիւնը (երիտասարդութեան ամուսնութիւնը)
Երբ Խրիմեան Հայրիկի շնորհիւ Վարագավանքը կը ծաղկէր ու զգալի վերելք կարձանագրէր, Աղթամարի կաթողիկոսութիւնը խառնաշփոթ կացութեան մէջ էր: Խաչատուր Շիրոյեան վարդապետը 1864 թ. յափշտակեց կաթողիկոսական աթոռը եւ սպանել տւաւ իր նախորդին:
Խրիմեան Հայրիկ հեռատեսութեամբ կը գործէր ամուր կերպով հայը կապել իր հողին, այդ կաշխատէր իրագործել մէկէ աւելի միջոցներով, հետաքրքրական է իր դիրքորոշումը քաջալերելու երիտասարդութեան ամուսնութիւնը եւ նոր ընտանիքներու կազմութիւնը, «Խրիմեան Հայրիկի համար Հայրենիքը ծաղկեցնելու, բարեկարգելու առաջին պայմանը «աճեցէք եւ բազմացէք» պատգամն էր, որին էր ուղղւած նրա կողմից իրեն ենթակայ Վանի առաջնորդարանի եւ Վարագավանքի թեմերում ամուսնացողների նշանդրէքի տուրքի վերացումը կամ գոնէ նւազագոյնի հասցնելը՝ երիտասարդի ամուսնութիւնը դիւրացնելու, նրա «ոտները հայրենի հողին կապելու» նպատակով: Մինչդեռ Աղթամարին ենթակայ թեմերում նշանդրէքի տուրքը 5-ից 20 անգամ աւելին էր»:
Սակայն Խրիմեան Հայրիկի այս քայլը զայրացուց Աղթամարի կաթողիկոս Խաչատուր Շիրոյեանին, որովհետեւ երետասարդութիւնը ամուսնանալու համար կը հեռանար Աղթամարի կաթողիկոսութեան թեմերէն ու կը դիմէր Խրիմեանի ենթակայ թեմերուն. հետեւաբար զգալիօրէն նւազեցան Աղթամարի կաթողիկոսութեան հասոյթները:
Ուշագրաւ է Վրէժ Վարդանեանէն մէջբերել հետեւեալ բացատրականը Խրիմեան Հայրիկի եւ Խաչատուր Շիրոյեանի մտածելակերպի եւ գործունէութեան մասին, «Հարթ չէին յարաբերութիւնները Մկրտիչ Խրիմեանի եւ Խաչատուր կաթողիկոսի միջեւ, քանզի նրանք դաւանում էին տրամագծօրէն միմեանց հակադիր սկզբունքներ: Խրիմեանը ժողովրդանւէր, հայրենասիրական մղումներով ջանում էր շենացնել Հայրենի երկիրը, յարութիւն տալ նրա երբեմնի փառքին՝ բնաւ չհետապնդելով շահադիտական նպատակներ: Այլ էին Շիրոյանի ձգտումները: Նա խորշում էր Խրիմեանի ու նրա գաղափարակիցների հայրենասիրական մղումներից, այդ ուղղութեամբ ձեռնարկած միջոցառումներից: Հասկանալի է, Խաչատուր կաթողիկոսի աչքին Մկրտիչ Խրիմեանն անցանկալի անձնաւորութիւն էր: Նաեւ նրա շուրջը բոլորած Աղթամարի միաբանները դժգոհ էին Խրիմեանի ձեռնարկումներից, ի մասնաւորի տպարան հիմնելուց եւ «Արծւի Վասպուրական» պարբերականի հրատարակութիւնից՝ երկուղելով, թէ այդ նորամուծութիւնները ստւերելու եւ հեղինակազրկելու են Աղթամարի աթոռը, նւազեցնելու նրա հասոյթները…»:
1872 թ. երբ Խրիմեան Հայրիկ Կ. Պոլսոյ պատրիարքն էր, կրկին արծարծւեցաւ Աղթամարի կաթողիկոսութեան խնդիրը, թէ անհրաժեշտ է կամ վերացնել կաթողիկոսութիւնը եւ կամ բաւարարւիլ Խաչատուր Շիրոյեան կաթողիկոսի փոխարէն փոխանորդ նշանակել, որ լիազօրութիւններ պիտի ունենար միայն Աղթամար կղզիին վրայ: Սակայն Խաչատուր Շիրոյեան կաթողիկոսը յենւելով քուրդ եւ թուրք վերնախաւի ներկայացուցիչներու վրայ, մնաց կաթողիկոսական աթոռին մինչեւ 1895 թ.:
Կազմեց՝ ՊԵՏՐՈՍ ԹՈՎՄԱՍԵԱՆԸ
