Իրանի դերը Հայաստանի արտաքին քաղաքականութեան դիւերսիֆիկացման գործում

Տարածաշրջանային հին կարգը փլուզւած է, իսկ նորն ամբողջովին ձեւաւորւած չէ։ Տարածաշրջանային մակարդակում տեղի ունեցող այս անցումը տեղի է ունենում նաեւ գլոբալ մակարդակում։ Այս տուրբուլենտութեան ֆոնին Հայաստանը բախւում է անվտանգութեան նոր սպառնալիքների։ Դրանք մեղմելու համար անհրաժեշտ է արագացնել տնտեսութեան եւ փոքր պետութիւնների ներուժի զարգացումը։

Իրանի դերը Հայաստանի հաղորդակցութիւններում

Ներուժն իրացնելու համար նախ պէտք է ուշադրութիւն դարձնել հարեւաններին: Տասնամեակներ շարունակ Հայաստանը շրջափակման մէջ է գտնւել Թուրքիայի եւ Ադրբեջանի կողմից։ 1993 թւականի դեկտեմբերին Անկարան միակողմանիօրէն փակեց իր սահմանը Երեւանի հետ։ 2022 թւականին Ադրբեջանն արգելափակեց Հայաստանը Լեռնային Ղարաբաղին կապող Լաչինի միջանցքը։ Անկարայի եւ Բաքւի քայլերի հետեւողականութիւնը թոյլ է տալիս եզրակացնել, որ շրջափակման քաղաքականութիւնը Հայաստանի դէմ ուղղւած քաղաքականութեան գործիքներից մէկն է։ Ուստի, սահմանների բացումը չի նշանակի, որ դրանք մի օր կրկին չեն փակւելու։

Վերջին տասնամեակների ընթացքում Վրաստանն ու Իրանը Հայաստանի համար ծառայել են որպէս պատուհան դէպի արտաքին աշխարհ։ Թբիլիսիի դէպքում հայ-ռուսական յարաբերութիւնների դաշնակցային բնոյթը կարող է ազդել երկու հարեւանների յարաբերութիւնների վրայ։ Ադրբեջանի եւ Թուրքիայի լայն ներգրաււածութիւնը Վրաստանի տնտեսութեան եւ էներգետիկայի ոլորտում եւս կարող է ազդել Երեւանի եւ Թբիլիսիի յարաբերութիւնների վրայ: 2020 թւականի պատերազմի ժամանակ դէպի Հայաստան զէնքի տարանցման համար օդային տարածք տրամադրելու Վրաստանի մերժումը դրա օրինակն է։ Այդ պատճառով Ռուսաստանից զէնք տեղափոխող ինքնաթիռը ստիպւած եղաւ շրջանցել Վրաստանը Կասպից ծովի վրայով, որպէսզի Իրանի օդային տարածքով հասնի Հայաստան: Սակայն Ադրբեջանին Վրաստանը թոյլ է տւել օգտագործել իր օդային տարածքը՝ Թուրքիայից եւ Իսրայէլից զէնք տեղափոխելու համար:

Այսօր Հայաստանի եւ Ռուսաստանի միջեւ ռազմատեխնիկական համագործակցութիւնը ցածր մակարդակի վրայ է։ 2021 թւականի պայմանագրով նախատեսւած սպառազինութիւնն ու ռազմական տեխնիկան դեռեւս ամբողջութեամբ չեն մատակարարւել Հայաստան։ Դիւերսիֆիկացման համատեքստում յատկանշական են Հնդկաստանի հետ յարաբերութիւնների ակտիւացման Հայաստանի ջանքերը։ Իրանը նոյնպէս կարող է կարեւոր դեր խաղալ այս հարցում։ Դէպի Հայաստան հնդկական զէնքի առաքման միակ երթուղին անցնում է Իրանի ցամաքային եւ օդային տարածքով: Այսօր դա միակ հնարաւոր ճանապարհն է զէնք առաքելու։ Հետեւաբար, Իրանի դերը շարունակում է նշանակալի մնալ Հայաստանի ռազմական ներուժի վերականգնման համատեքստում:

Աւելին, արաբական եւ ասիական ուղղութիւնները գնալով աւելի մեծ նշանակութիւն են ստանում Հայաստանի արտաքին տնտեսական գործունէութեան մէջ. ԱՄԷ-ն եւ Չինաստանը Հայաստանի հիմնական առեւտրային գործընկերների թւում են: Բեռների առաքման ամենայարմար երթուղին իրանական նաւահանգիստներով է, որոնք Հայաստանին ելք են ապահովում դէպի համաշխարհային ովկիանոս։ Այսպիսով, դիւերսիֆիկացիայի շրջանակներում, որտեղ ասիական եւ հարաւային աճող շուկաները կարող են կարեւոր տեղ զբաղեցնել, Իրանի դերը Հայաստանի հաղորդակցութիւններում արագ աճելու է:

Իրանի դերը Հայաստանի տնտեսական զարգացման եւ էներգետիկ անվտանգութեան ոլորտում

Բացի այդ, Թեհրանն առանցքային դեր է խաղում տնտեսական, տրանսպորտային եւ լոգիստիկ երթուղիներում: Հայաստանը «Հիւսիս-Հարաւ» ճանապարհի եւ «Պարսից ծոց-Սեւ ծով» տարանցիկ միջանցքի նախագծերի մի մասն է։ Հայաստանի շահերի տեսանկիւնից այդ նախագծերը պէտք է Երեւանը կապեն հնդկական եւ Պարսից ծոցի երկրների շուկաների հետ, որոնց դերը նոյնպէս մեծանում է Հայաստանի արտաքին քաղաքականութեան դիւերսիֆիկացմանն ուղղւած ջանքերի շրջանակներում: Կարեւոր է Իրանի Չաբահար նաւահանգստում սեփական կամ Հնդկաստանի հետ համատեղ տերմինալի ստեղծումը։ Դա կը հեշտացնի մուտքը դէպի արաբական, ասիական եւ հնդկական շուկաներ եւ կարճաժամկէտ հեռանկարում կարող է կարեւոր տնտեսական հանգոյց դառնալ Հայաստանի համար։

ԵԱՏՄ-ի եւ Իրանի միջեւ 2023 թւականի վերջին ստորագրւած ազատ առեւտրի մասին համաձայնագիրը նոր հնարաւորութիւններ է ստեղծում նաեւ Երեւանի համար։ Հայաստանը ԵԱՏՄ անդամ միակ պետութիւնն է, որն ուղիղ ցամաքային սահման ունի Իրանի հետ, իսկ Եւրասիական տնտեսական յանձնաժողովի կանխատեսումների համաձայն՝ ԵԱՏՄ-ի եւ Իրանի միջեւ ապրանքաշրջանառութիւնը կարճաժամկէտ հեռանկարում եռապատկւելու է: Նման հեռանկարը կօգնի Հայաստանին բացայայտել իր տրանզիտային ներուժը՝ կենտրոնանալով ուղղահայեաց, այլ ոչ թէ հորիզոնական երթուղիների վրայ, ինչպէս նաեւ նոր հնարաւորութիւններ կը ստեղծի տնտեսութեան համար: Օրինակ՝ Հայաստանը կարող է իր տարածքում ապրանքների եւ ծառայութիւնների արտադրութիւն հիմնել, որոնք արդիական կը լինեն ինչպէս ԵԱՏՄ անդամ պետութիւնների, այնպէս էլ Իրանի համար, որը ստորագրել է ԵԱՏՄ-ի հետ ազատ առեւտրի մասին համաձայնագիրը, ինչպէս նաեւ Հնդկաստանի համար, որը բանակցութիւններ է վարում նմանատիպ համաձայնագրի շուրջ։

Հայաստանի դիւերսիֆիկացման քաղաքականութեան իրանական ուղղութիւնը համապատասխան է նաեւ էներգետիկ ոլորտում։ Այսօր գազի մեծ մասը Հայաստան է գալիս Ռուսաստանից ՝ 1000 մ3-ի դիմաց 165 ԱՄՆ դոլար իջեցւած գնով։ Սակայն դիւերսիֆիկացիայի կարեւորութիւնը պայմանաւորւած չէ գների բարձրացման ռիսկով։ Վերջին մի քանի տարիների ընթացքում Վրաստանի տարածքով ռուսական գազի մատակարարումը ժամանակաւորապէս դադարեցւել է՝ պայմանաւորւած տարբեր հանգամանքներով, այդ թւում՝ վերականգնողական աշխատանքներով: Տարբեր գնահատականներով՝ Իրանը կարող է տարեկան մօտ 1 մլրդ. մ3 գազ մատակարարել Հայաստանին, ինչը կազմում է երկրի տարեկան սպառման կէսից աւելին։ Աւելին, գազի ներկրման իրանական տարբերակը կը խթանի Հայաստանում էլեկտրաէներգիայի արտադրութեան զարգացմանը, քանի որ գործելու է «գազ էլեկտրաէներգիայի դիմաց» փոխանակման բանաձեւը:

Իրանի դերը Հայաստանի անվտանգութեան ապահովման գործում

Հարաւային Կովկասում ուժերի հաւասարակշռութիւնը արմատապէս փոխւել է 2020 թւականի պատերազմից յետոյ։ Ադրբեջանն ու Թուրքիան սկսել են որոշել տարածաշրջանային օրակարգը՝ ռազմական ճնշում գործադրելով Հայաստանի վրայ։ 2023 թւականին Ադրբեջանի կողմից Լեռնային Ղարաբաղի գրաւումը, Երեւանի հետ որեւէ խաղաղութեան համաձայնագիր ստորագրելու Բաքւի շարունակական մերժումը, 2021-2023 թւականների ընթացքում Հայաստանի դէմ կանոնաւոր ագրեսիան՝ զուգորդւած ռազմական հզօրութեան շարունակական աճի հետ, խօսում են Հայաստանի նկատմամբ Ադրբեջանի տարածքային նկրտումների մասին։

Այս համատեքստում Հայաստանի համար կարեւոր է ունենալ գործընկեր, որը կարող է չէզոքացնել ուժերի անհաւասարակշռութիւնը տարածաշրջանում։ Իրանը, որը մի քանի անգամ յայտարարել է տարածաշրջանային ստատուս քւոյի պահպանման անհրաժեշտութեան եւ տարածաշրջանային կոնֆիգուրացիայի փոփոխութիւնները կանխելու իր պատրաստակամութեան մասին, կարող է ստանձնել այդ դերը: Ըստ որոշ տեղեկութիւնների՝ 2022 թւականի սեպտեմբերին Թեհրանն արդէն օգնել է կանխել Ադրբեջանի կողմից Հայաստանի դէմ աւելի լայնածաւալ ագրեսիա։ Սա ցոյց է տալիս, որ քաղաքական կամքից բացի, կան համապատասխան հնարաւորութիւններ, որոնք կարող են գործադրւել ճգնաժամային պահին։

Հայաստանի անվտանգութիւնը եւ հայ-իրանական ուղիղ սահմանի առկայութիւնը Թեհրանի համար նոյնպէս երկրի զարգացման կարեւոր պայման են: Հակառակ դէպքում, եթէ Թուրքիան ու Ադրբեջանը Սիւնիքով միջանցք բացեն, Իրանի ողջ հիւսիսային սահմանը կը յայտնւի Թուրքիայի վերահսկողութեան տակ կամ նրա ազդեցութեան տիրոյթում: Հետեւաբար, Թեհրանը շահագրգռւած է Սիւնիքի՝ որպէս առաւել խոցելի տարածաշրջանի ամրապնդմամբ։ Կապանում հիւպատոսութեան բացումը եւ տարածաշրջանում ներդրումային ծրագրերը, ինչպիսին է Ագարակ-Քաջարան նոր աւտոմայրուղու կառուցումը, այս տրամաբանութեամբ են իրականացւում։

Այս գործողութիւններն առաջին հերթին ուղղւած են Իրանի սահմանի հիւսիսային հատւածում կայունութեան պահպանմանը, սակայն Թեհրանի դերը Հայաստանի անվտանգութեան ապահովման գործում կարող է չսահմանափակւել միայն նման նախաձեռնութիւններով։ Համագործակցութեան հեռանկարային ուղղութիւններից է ռազմատեխնիկական համագործակցութիւնը։ Իրանական ժամանակակից սպառազինութիւնը փորձարկւել է տարբեր հակամարտութիւնների ժամանակ եւ բացի որակից, իրանական զէնքն ունի մի շարք այլ առաւելութիւններ Հայաստանի համար։ Նախ՝ իրանական ռազմարդիւնաբերական համալիրի արտադրանքը համեմատաբար էժան է։ Սա ոչ միայն մրցակցային առաւելութիւն է, այլեւ կարեւոր գործօն Հայաստանի ռազմական կարողութիւնների արագ զարգացման համար։ Երկրորդ հերթին՝ աշխարհագրական հարեւանութիւնը թոյլ է տալիս իրականացնել ինչպէս սպառազինութեան, այնպէս էլ ռազմական տեխնիկայի օպերատիւ մատակարարումներ եւ կազմակերպել տեխնիկական սպասարկում։ Եւ երրորդ՝ իրանական ռազմարդիւնաբերական համալիրի տեսականին բաւականին լայն է՝ հրետանուց եւ անօդաչու թռչող սարքերից մինչեւ ռադիոէլեկտրոնային եւ հակաօդային պաշտպանութեան համակարգեր։ Չնայած հնդկական շուկայում լայնածաւալ գնումների առաւելութիւններին, համագործակցութեան այս ոլորտը նոյնպէս պէտք է դիւերսիֆիկացւի, որպէսզի Հայաստանը կախւած չլինի բացառապէս մէկ մատակարարից:

Այսպիսով, ստեղծւել են բոլոր անհրաժեշտ նախադրեալները Իրանի հետ համագործակցութեան ընդլայնման համար, որոնցից գլխաւորը շահերի բարձր աստիճանի համընկնումն է։ Հաշւի առնելով, որ դիւերսիֆիկացիայի սկզբունքներից մէկը արտաքին քաղաքականութեան ուղղութիւնների ընդլայնումն է, Թեհրանը կարող է լինել Հայաստանի համար ամենանպատակայարմար տարբերակներից մէկը: Միեւնոյն ժամանակ կարեւոր է Իրանը չընկալել բացառապէս որպէս տրանզիտային ուղի։ Թեհրանը կարեւոր դեր է խաղում Հարաւային Կովկասում ուժերի հաւասարակշռութեան վերականգնման գործում, ինչն այսօր բխում է Հայաստանի շահերից:

Հայաստանը կարող է մտահոգութիւններ ունենալ Իրանի հետ սերտ համագործակցութեան համար արեւմտեան պատժամիջոցների սպառնալիքի հետ կապւած, սակայն այդ մտահոգութիւնները կարող են գերագնահատւած լինել: Նախ, Երեւանի եւ Թեհրանի միջեւ աճող առեւտրատնտեսական համագործակցութիւնը, ինչպէս նաեւ 2015-2016 թւականներին պաշտպանական ոլորտում համագործակցութեան քննարկումները լուրջ անհանգստութիւններ չեն առաջացրել Բրիւսէլի եւ Վաշինգտոնի կողմից: Ինչպէս նաեւ, Իրանը զօրավարժութիւն անցկացնելու փորձ ունի Ադրբեջանի հետ, որը նոյնպէս չի հետեւել պատժամիջոցներով։ Աւելին, Իրանի հետ համագործակցութիւնը չի նշանակում փոխարինել տնտեսութեան եւ անվտանգութեան ոլորտում գոյութիւն ունեցող գործընկերներին, ինչը կարող է դժգոհութիւն առաջացնել Ռուսաստանի, ԵՄ-ի, ԱՄՆ-ի եւ Հնդկաստանի կողմից: Այսպիսով, Հայաստանը դիւերսիֆիկացման իր ձգտման մէջ կարող է սահուն յարաբերութիւններ զարգացնել ուժային բոլոր կենտրոնների, այդ թւում՝ Իրանի հետ։

ՍԵՐԳԷՅ ՄԵԼՔՈՆԵԱՆ
Գիտաշխատող, ԱՊՐԻ Արմենիա

168.am