Նախաքրիստոնէական պատմաշրջան

Արտաշէս Ա (189-160 ք.ա.) գահակալութեամբ սկսաւ Հայոց պատմութեան նոր պատմաշրջան մը, որ կոչւեցաւ հիմնադիրին անունով «Արտաշէսեան»:

Արտաշէս Ա, իր հիմնած թագաւորութեան կենտրոնը դարձուց Արարատեան դաշտը. այդ որոշումով ան նպատակ ունէր աւելի ապահովել Հայաստանի անվտանգութիւնը:

Արարատեան դաշտին մէջ ան հիմնեց նոր քաղաք մը ԱՐՏԱՇԱՏ անունով ու զայն դարձուց մայրաքաղաք: Արտաշատի կառուցման վայրի որոշումը յայտնի յոյն պատմիչ Պլուտարքոս կը վերագրէ Հռոմի հռչակաւոր ախոյեան՝ Կարթագենացի Հաննիբալի (247-183 ք.ա.) տւած խորհուրդներու հետ: Արտաշատի կառուցման մասին յիշած է, «Պատմում են, թէ Կարթագենցի Հաննիբալը… գնաց Արտաշէս Արմէնի արքունիքը, որին բազում պիտանի խորհուրդներ եւ հրահանգներ տւեց: Բացի այդ նկատելով, չօգտագործւած ու լքւած, սակայն բացառիկ յարմարագոյն եւ ակնահաճոյ մի վայր՝ նա այդ տեղում ուրւագծելով քաղաքի յատակագիծը կանչեց Արտաշէսին եւ ցոյց տալով նրան այդ վայրը համոզեց քաղաք կառուցել այստեղ: Թագաւորն ուրախութեամբ համաձայնւեց եւ խնդրեց Հաննիբալին, որ նա անձամբ իր վրայ վերցնի շինարարական աշխատանքների վերակացութիւնը: Կառուցւեց մեծ եւ շատ գեղեցիկ մի քաղաք, որին թագաւորը տւեց իր անունը եւ այն հռչակեց Հայաստանի մայրաքաղաք»:

Նոյն հարցի մասին Ստրաբոն յիշած է, «Հայաստանի քաղաքներն են Արտաքսատան (Արտաշատ), որը կոչում են եւ Արտաքսիաստա, որը Հաննիբալը կառուցել է Արտաքսիաս (Արտաշէս) թագաւորի համար…»:

Արտաշատը կառուցւեցաւ Արարատեան դաշտի մէջ, Արաքս եւ Մեծամօր գետերու միացման թերակղզու վրայ: Նորակերտ քաղաքին վայրը կենտրոն էր միջազգային առեւտրի ճամբաներուն, որոնք կը միացնէին Պարսկաստանը Փոքր Ասիոյ եւ Սեւ ծովի երկիրներուն հետ: Հռոմէացի պատմագիր Տակիտոս եւ Ագաթանգեղոս կը վկայեն, որ Արտաշատը Արաքս գետի հակադիր ափի հետ կապւած էր կամուրջներով:

ՆԱԽԱՐԱՐԱԿԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆ

ԱԼ-ՄԱՆՍՈՒՐ ԽԱԼԻՖԱՅԻ ՎԱՅՐԱԳՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՄԷՋ

Աբբասեան Խալիֆայութեան մեծահռչակ Ալ-Մանսուր խալիֆան, տակաւին խալիֆա չեղած, շատ խիստ վարւեցաւ Հայաստանին հետ:

Աբբասեան առաջին խալիֆա Աբու ալ-Աբբաս ալ-Սաֆֆահը՝ իր եղբայրը Աբու Ջաաֆար ալ-Մանսուրին նշանակեց Ջազիրայի, Հայաստանի եւ Ատրպատականի կառավարիչ:

Հայաստանի մէջ, Ալ-Մանսուր մեծ խստութեամբ հաւաքեց բոլոր հարկերը: Ըստ 8-րդ դարու նշանաւոր Ղեւոնդ պատմիչին, որ ականատես եղած է Հայաստանի մէջ Արաբական տիրապետութեան հաստատման, եւ Հայոց պայքարը Արաբներուն դէմ 748, 762 եւ 774-775 թւականներուն. Արմինիայի, Ատրպատականի, Ջազիրայի, Մոսուլի եւ սահմանային ամրութիւններու գօտիի փոխարքայ ալ-Մանսուր, անձամբ շրջեցաւ Հայաստանի գաւառները եւ հարկ պահանջեց նոյնիսկ մահացածներու համար. ան կապարէ կնիք կախել տւաւ հարկ վճարողներու պարանոցներէն: Ալ-Մանսուր Հայութեան մեծ վնասներ հասցուց, «Սա (էլ-Մանսուրը) իր հրոսակախմբերով երկու տարի շարունակ քար ու քանդ է անում երկիրը, կողոպտում ու կեղեքում ժողովրդին, պահանջելով նրանից վճարելու նոյնիսկ 748-750 թւակններին մահացածների հարկերը»:

Աբու Ջաաֆար ալ-Մանսուրի գործունէութիւնը Հայաստանի մէջ ստիպեց շատ շատերուն գաղթել երկրէն՝ ի մասնաւորի դէպի Սուրիա, «Աբու Ջաաֆար ալ-Մանսուրի վայրագութիւնները, երբ ան Հայաստանի, Ջազիրայի եւ Մոսուլի կառավարիչ էր (750-754), ու հունձքի աւերումէն յառաջացած սովը պատճառեցին լայնածաւալ գաղթը»:

ՆՈՐ ՇՐՋԱՆ

Վանի Շուկայի հրդեհը 1876 թ.

1877 թ. Ռուս թրքական պատերազմէն առաջ, արդէն պարզ էր բոլորին, որ պատերազմը մօտալուտ է. 1876 թ. նոյեմբերի վերջին, տեղի ունեցաւ Վանի շուկայի հրկիզումը, որ շատ մեծ վնասներ հասցուց Վասպուրականի հայութեան: Շուկան այրեցին թուրքական զինւորներն ու ոստիկանութիւնը:

Վանի շուկայի հրկիզումէն առաջ թուրքական զօրքերու հրամանատար գնդապետ Մահմեդը բանակին համար հանգանակութիւն ընելու հրաման արձակած էր, որ ուղղւած էր հայութեան, ուր ըսած էր, «Իսլամ զօրքեր ձեր հանգստութեան ինչքի եւ կեանքի ապահովութեան համար բանակ պիտի երթան քեաֆիր Մոսկոֆին դէմ կռւելու, հանգանակութիւնը քանի որ այդ զօրքերուն համար, պէտք է սիրով մասնակցիք եւ ձեզմէ պահանջւած գումարն ամբողջ վճարէք, ինչպէս նաեւ կերպասներ եւ այլն, ապա թէ ոչ վերջէն պիտի զղջաք, չտւած կերպասնիդ, դրամնիդ եւ դուք պիտի այրիք, ուստի տւէք ձեզմէ պահանջւածները, որպէսզի վերջէն չզղջաք եւ այլեւս ուշ չըլլայ»:

Վանի շուկայի հրդեհի մասին անդրադարձած է Րաֆֆի, «Գիշերով հասասները նկատում են, որ զանազան կողպած խանութներից այստեղ եւ այնտեղ մուխ է դուրս գալիս, հասկանում են, որ կրակ կայ: Նրանք շտապում են խանութատէրներին իմացում տալու, բայց ոստիկանութիւնը արգելում է: Նոյն միջոցին բերդի զօրանոցի գլխից լսելի է լինում փողի ձայն. իսկոյն զինւորներով շրջապատւում է շուկան: Զինւորների մէկ մասը բռնում է փողոցների մուտքը եւ չի թողնում հայերին, միւս մասը սկսում է կոտորել խանութների դռները, ոչ միայն նրանց, որոնցից կրակի նշոյլներ էին երեւում այլ եւ այն խանութների, որոնք շատ հեռու էին հրդեհից: Վերջինների մէջ իրանք զինւորները կրակ են ձգում եւ մի քանի ժամւայ մէջ ամբողջ շուկան բոցավառւում է հրդեհի մէջ»:

Այրւած եւ կողոպտւած խանութներու թիւի մասին Րաֆֆի յիշած է, «Ընդամէնը կողոպտւել են 2000 խանութներ, որոնցից 1300-ը կրակից բոլորովին զերծ են մնացած, միայն դռները խորտակել են, իսկ 700-ը այրւել է: Այս խանութները՝ ըստ մեծի մասին, գտնւած թուրքերի խանութները՝ նամակագրի կարծիքով առաջուց դատարկւած են եղել»:

Վանի շուկայի հրդեհի, եւ անոր յաջորդող շուկայի կողոպուտի առիթով Խրիմեան Հայրիկը հեղինակեց «Վանգոյժը», որ իր անձնական նուրբ ապրումները արտայայտող բանաստեղծութիւն էր՝ քնարերգութիւն մը, ուր ան նկարագրեց այդ մեծ աղէտը: «Վանգոյժը» գիրքի հասոյթը տրամադրւեցաւ Վանի կարիքաւոր մանուկներուն: Յաջորդ տարի՝ 1877 թ., Խրիմեան գրեց «Հայգոյժը», որով ողբաց 1877-1878 թւականներու ռուս-թուրքական պատերազմին Հայ ժողովուրդին կրած տառապանքները:

Կը վերահրատարակենք ՊԱՏՄԱՔԱՂ թիւ 6-էն նիւթ մը, որուն մասին ձեզմէ արձագանգներ ստացած ենք:

ՄԻՋԻՆ ԴԱՐԵՐ ՉԱՐԵԱՑ ՓՈՔՐԱԳՈՅՆԸ

Արտաշէս Գ (422-428) եղաւ Արշակունեաց հարստութեան վերջին գահակալը: Ան յաջողութեամբ չկառավարեց երկիրը, աւելի շատ զբաղւած էր իր անձնական հաճոյքներով. միւս կողմէն Սասանեան արքունիքը դրդեց հայ նախարարներուն Արտաշէսի դէմ, ինչպէս կըսւի կրակին վրայ ձէթ ցանելով: Ի վերջոյ Հայաստանի ազդեցիկ նախարարները բողոքեցին Սասանեան գահակալին, Վռամ Ե-ին (421-439): Սահակ կաթողիկոսը դէմ էր նախարարներու այդ քայլին. ան այս առիթով պատմութեան ձգած է իր հռչակաւոր խօսքը, «Ինձ քաւ լիցի մատնել գայլոց զիմ մոլորեալ ոչխարս…»:

Սասանեան արքան օգտւելով առիթէն Տիզբոն հրաւիրեց Արտաշէս Գ-ին եւ Սահակ Պարթեւ կաթողիկոսին ու հայ նախարարներուն: Վռամ Ե՝ Արտաշէս Գ-ին գահազուրկ ըրաւ, իսկ նախարարներուն մեծ պատիւներ տալով ղրկեց Հայաստան: Վռամ Ե-ի հրամանով Ս. Սահակը հեռացւեցաւ կաթողիկոսական աթոռէն: Այսպէս, վերջ տրւեցաւ հայոց Արշակունեաց թագաւորութեանը, Արեւելեան Հայաստանը վերածւեցաւ Սասանեան նահանգի եւ մարզպան նշանակւեցաւ պարսիկ Վեհմիհրշապուհը:

Կազմեց ՊԵՏՐՈՍ ԹՈՎՄԱՍԵԱՆԸ

Աղբիւր՝ «ՊԱՏՄԱՔԱՂ», թիւ՝ 49, 23 յունիսի 2024 թ.