Սիրակ Մելքոնեան. Կեանքը լի է երկիմաստութիւններով, ինչո՞ւ դրա հետեւանքները երկիմաստ չլինեն

Ֆարահ Աբուլղասեմ (նկարիչ)

 

Ժամանակին «Մահ» պատկերասրահում ցուցադրութեան էին հանւել «Սիրակ Մելքոնեանի» աշխատանքները։ Այս հաւաքածուն Սիրակի վերջին աշխատանքներն են «վիբրացիա» անունով։ Մի պատի անկիւններից մէկում գրւած էր «Կեանքը լի է երկիմաստութիւններով, ինչու դրա ազդեցութիւնը երկիմաստ չլինի»։ Այլեւս քննարկելու տեղ չկայ: Նկարիչը մեզ տալիս է իր գործերի բանալին, իսկ յետոյ ապշած թողնում՝ «Լինելութեան» ամենապարզ պատկերների առաջ։

Ես զրուցել եմ նրա հետ, ինձ համար բացւեց մի կենսուրախ պատուհան դէպի ընկերական աշխարհ, իսկ ներսս լաւ յիշողութիւն ստեղծւեց: Ինչպէս երեխայի հայեացքը, ում համար դանդաղօրէն բացայայտւում է անյայտ աշխարհը: Նա դիտորդ է, տեսնում է, կլանում ու թողնում է հոսի՝ առանց պիտիների միջամտութեան։

Հանգիստ է եւ անհոգ: Նա անցել է պարզութեան եւ հակիրճութեան հարթութիւն: Այն շարժւում է գետի պէս եւ լաւ գիտի տիեզերքի շարունակական ընթացքի մասին: Եւ գիտի, որ ամէն կրկնութիւն գոյութիւն ունի մէկ այլ երեւոյթի մէջ անտեսանելի եւ ներքուստ:  Ծառն ու ճիւղերը, երակներն ու մազանօթները, տերեւի երակները, քարին դաջւած նախշը, ամենափոքր ու մաքուր մասնիկի երկրաչափական կարգը, ժայռերն ու քարերը կազմող մասնիկների համադրութիւնը եւ մարդը:

Ողջունում է բոլոր բոլորին: Նրա աչքերում ամէն ինչ արձանագրւում է, երբ նա պատուհանից դուրս է նայում, կամ ինքնաթիռից՝ գետնին է նայում,  պատկերներն անցնում են մտքի պարզութեան ու առօրեայ գիտակցութեան միջով ու մտնում՝ նրա արեան հոսքի ու սրտի բաբախիւնի մէջ։ Յետոյ գալիս են թղթի վրայ, ձեւաւորւում են, ներկոտւում:

Պարզ է թւում, բայց այնքան էլ պարզ չէ: Նա այնքան ասելիք ունի, որ անխուսափելիօրէն ամէն ինչ ամփոփում է երկու բառում։ Աշխարհի չափ մեծ , ուղղակի երկու գոյն յիշեցնող՝  սեւ եւ սպիտակ բառերով: Նա փիլիսոփայ չէ, բայց փիլիսոփայօրէն է մտածում, միստիկ չէ, բայց միստիկ է տեսնում։ Նա կեանքի ծանր երանգների նկարիչն է՝ հնարաւորինս սպիտակի թեթեւութեամբ:  Դա պարզ է եւ ոչ բարդ: Այլեւս չգիտես՝ այս միահիւսւած գծերը ծառերի բներ ու ճիւղեր են, թէ՞ փշալարեր, կամ տների ու բլուրների հաւաքածուներ: Դա տերեւի՞, թէ՞ սարդի խճճւած ցանց է, կամ ո՞րն է տարբերութիւնը: Լինի դա օրգան, թէ դաշտային ցանկապատ: Կարեւորն այն է, որ դա ուրախացրել է արտիստին, ով ինքն է իրեն հրաւիրել այնտեղ:  Ամէն ինչ շարժուն է ու շարժումն արձանագրելու ցանկութիւն։ Լեռների լանջերին դաշտերի կանաչ ու շագանակագոյն ուղղանկիւններ։ Կեանքի այս գեղեցիկ կրկնութիւնը ոչ միայն չի ձանձրացնում, այլեւ տանում է առեղծւածի խորքերը։ Ընդգծւած սեւ՝ սպիտակ թղթի ֆոնին: Սա մարդկային արտայայտման ամենատարրական միջոցն է՝ առանց գոյնի, բայց էներգիայով լի։

Առաջին հանդիպման ժամանակ այնքան շփոթւած կը լինէք, որ աշխատանքները կը թւան պարզ, բայց ոչ պարզամիտ: Մի քանի անգամ շուրջը նայելուց ու շփոթը խորացնելուց յետոյ դուք նոյնը կզգաք, ինչը կարող է երբեք չպատահել ոմանց հետ: Նրա ստեղծագործութիւնները փոքր նոտաներ են, որոնք թւային տպագրութեամբ փոխանցւում են թղթի տողերին, սակայն անկրկնելի են, նոյնիսկ կրկնւելու դէպքում:

Նա խմբակային ցուցահանդէսներ է ունեցել Իրանում, իսկ աշխատանքները գտնւում են Թեհրանի ժամանակակից արւեստի թանգարանում, Սաադ Աբադ պատկերասրահում, Քերմանի թանգարանում եւ այլուր։ Նա Իրանից հեռացել է։ Բայց այս յատկանիշները պատկանում են միայն ծննդեան վկայականին։ Նա ծնւում է ամէն անգամ նկարը նայելիս, եւ թէ կուզ հէնց այս պահին։ Այն միլիոնաւոր տարեկան է եւ ծնւում է հիմա: Սա նրա համոզմունքն է, քանի որ նա չի տարանջատում իր գոյութիւնը երկրից եւ երկնքից, ասում է. «Իմ հին գործերի եւ նոր գործերի միջեւ անջրպետ չկայ։ Այն չպէտք է ընկալւի հեռաւորութեան իմաստով: Այն ամէնը, ինչ կայ, գալիս է մարդու ներսից ու ստեղծագործութիւնից: Ես հաւատում եմ, որ ինչ կայ երկրի վրայ, կայ նաեւ մարդու, ծառի եւ կենդանու մէջ: Ամէն ինչի մէջ թրթռումներ ու շարժում կայ։ Նկարելն ինձ համար իմաստ չունի, արւեստի իմաստն է կարեւոր: Երբ հասնում ես արւեստին, հեռանում ես նկարելուց»:

Ես նրան հարցրի. Ի՞նչ եղան գոյների հետ: Ուր գնացին…

Նա շատ վրայ բերեց. «Մարդիկ գնում են ափ նայողի մօտ՝ ձեռքի գծերից իրենց կեանքի գաղտնիքի մասին իմանալու։ Այդ տողերն իրենց բարդութեամբ մի տեսակ արտացոլանք են։ Այս աշխատանքներն ստեղծւել են վերջին երկու տարում (հարցազրոյցն արւել է 2004 թւականին-ԽՄԲ)։ Այս ցուցահանդէսի գունաւոր նկարները պատկանում են 30 տարի առաջւան։ Իհարկէ, իմ աշխատանքներում դեռ գոյն կայ, բայց ոչ սուր ու վառ երանգներով»։

Նրա ստեղծագործութիւնների սեւը շատ աւելի վառ է, քան ցանկացած այլ գոյն։

Ասում եմ, որ իր ստեղծագործութիւններում փոփոխութիւնը (անցեալից ներկայ) չի զգացւում, բայց շարժումը նկատելի է, եւ նա հաստատապէս պատասխանում է. «Կեանքը գետի նման է: Ընթացիկ է: Այն ունի ամէն ինչ: Ձուկ, բուսականութիւն, աղբ, մրգի կլեփ, ջուր, լուսաւորութիւն եւ հազար ու մէկ այլ բան։ Ես չեմ սիրում խօսել անցեալի մասին։ Ինչպէս նշեցիք, իմ այսօրւայ աշխատանքներն իմ անցեալի գործերի շարունակութիւնն են ու այդպէս էլ պէտք է լինի։ Խնձորի ծառը խնձոր կը տայ, տանձ չի տայ: Երբեմն իմ աշխատանքի ընթացքում փոփոխութիւններ են լինում, բայց ներս մտածը մաղւում է:  Իսկ ներս մտածը շարունակ անցնում է մաղով:  Նկարչի ամենակարեւոր գործը դիզայն անելն է, նրա գաղափարը։ Այն, ինչ աւելացւում է, թաքցնում է բնօրինակը»:

Սիրակը հաւանում է իր նոր աշխատանքները եւ ասում , որ այս աշխատանքներն իր ստորագրութիւնն են։

Նա ասում է. «Իմ կեանքի ամենամեծ ցանկութիւնը եղել եւ շարունակում է մնալ՝  անտիկ եգիպտական արւեստի բացայայտումը։ Ուր էլ որ լինեմ, եթէ իմանամ, որ կայ հին եգիպտական արւեստի թանգարան կամ ցուցահանդէս, առանց գոյնի կամ գունատ մումիաների ու քանդակների, անմիջապէս գնում եմ տեսնելու։ Այնտեղ գոյնը չէ, որ խօսում է: Խօսում է միայն գեղեցկութիւնը»:

Նրան հարցնում եմ, թէ ինչ կասի գունեղ բնութեան մասին: Եւ նրա պատասխանն ինձ զարմացնում է. «Բնութիւնը միշտ չէ, որ գունեղ է, երբ հեռանում ես գետնի ու երկրի վրայից, ասենք, ինքնաթիռով ես թռչում, գոյները փոխւում են մոխրագոյնի ու դառնում՝ հարթ, կարծես բնութիւնը վերածւում է քարի վրայ նախշւած բրածոյի: Ես սիրում եմ անջրդի հողերը, ձմեռը՝ երբ ճիւղերն են մերկանում: Շատ տարբեր է այն ժամանակից, երբ տերեւներով ու գոյնով է ծածկւած դրանց ուրւագիծը: Ես ապրում եմ երկար ձմեռներով մի քաղաքում, իսկ սպիտակութիւնը խենթացնում է ինձ։ Այս ճիւղերն ու ճառագայթներն ինձ խենթացնում են։ Քառասուն աստիճան ցրտին պատկերացրէ՛ք, նոյնիսկ ուժեղ քամու դէպքում, ես քայլում եմ այնտեղ»։

Դուք զգայուն մարդ էք: «Այո, շատ զգայուն»,-պատասխանում է Սիրակը:

Ռիթմ, բոլոր ստեղծագործութիւններն ունեն կրկնւող շարժում։ «Այն չի լինում կանխորոշւած ու մտածւած: Ենթագիտակցաբար է, ինչպէս լողալը, քայլելը,  եւ  նկարչութիւնը: Դա մեր լուռ գոյութեան մի մասն է, որն առաջանում է: Մարդն ինքնին գլուխգործոց է»։

Համաձա՞յն էք, որ ամէն ինչ արդէն ստեղծւած է եւ բնութեան մէջ կայ, իսկ ստեղծագործական ուժն այլեւս չկայ։

«Ես, դուք եւ բոլորն այս գործի ստեղծման գործընկերներ ենք, այո»։

Արդեօ՞ք սպիտակն ու սեւը՝ բարին ու չարն են, իսկ լոյսն ու մութը՝ թեթեւութիւն ու ծանրութիւն:

«Ոչ, ոչ: Այս տողերը բնութեան հետեւանքներն են՝ արեւից մինչեւ քամի ու եղանակներ: Եթէ նկարիչն ազնիւ է իր ու իր գործի նկատմամբ, այս ազնւութիւնը երեւում է ստեղծագործութեան մէջ, անազնւութիւնը երբէք մնայուն արւեստ չի դառնայ: Եթէ ինձ դուր չի գալիս իմ աշխատանքը, ապա դա ինձ համար նշանակութիւն չունի, նոյնիսկ եթէ այն ցուցադրւելու լինի աշխարհի ամենամեծ թանգարանում։ Ինձ համար այս պահն է կարեւոր:  Ես չեմ ուզում կորցնել այս վայրկեանները: Եթէ կորցնեմ պահը, որտե՞ղ եմ կարող նորից գտնել այն: Իսկ ես չեմ կարող կլիշէացւած խօսքեր ասել ու դատարկ նախադասութիւններով արւեստի փիլիսոփաներից մէջբերումներ անել։ Անկեղծ ասած՝ չգիտեմ։ Ինքնութիւնը, կառուցւածքայնութիւնը եւ Հայդեգերն ու…»

(Յօդւածն առաջին անգամ լոյս է տեսել «Թանդիս» հանդէսում 2004 թւականին)

 

Նրա հսկայական Արքայութիւնն իր առեղծւածների աշխարհն է

Ֆարհանգէ Ֆարահի

Այն լի է վախով։ Ամայի մի աւերւած երկիր է։ Եւ այս ամբողջ ամայի աշխարհը գրաւել են պարտւած, թալանւած մարդիկ, ովքեր անդադար պայքարում են մահւան դէմ եւ ինչպէս միշտ իրենց դագաղները կառուցում են սարսափով ու անհանգստութեամբ լի ամպամած աչքերով: 

Սիրակի ստեղծագործութիւններն այս լուռ ու լքւած աշխարհի վառ պատմութիւնն են պատմում:  Նա պատմում է զարմանալի, խոշտանգւած ու շփոթւած կերպարի մասին, եւ նրա կարողութիւնը՝ պատկերացնելու մարդկային այս մշտական տագնապը, իրական աշխարհն ու մարդկանց առօրեան, ովքեր հոգնել են որոնումներից, անկրկնելի է։

Ապաստան ու տանիք փնտրող այս զարմանալի ճանապարհորդների անբաժան ուղեկիցը՝ հոգնածութիւնն է ու օտարութիւնը ժայռերի մէջ, թէեւ թաքնւած ՝ «վերացականի» շղարշով:  Այնտեղ սարսափազդու ճիչն է երեւում մարդու, եւ տնկիից կտրւած ճիւղերի պատկերը, որը ծարաւը կոտրում է ամայի ու չոր երկրի արմատով ու աճում նորից։

Եւ երբեմն այս գործերն աւելի շատ ասելիք ունեն, քան նրա հասարակական թեմայով պատկերները: Սիրակը պատկերում է մեր սերնդի գոյութեան երկիմաստութիւնը՝ առանց պատասխաններ փնտրելու։ Սիրակի համար իր ամայի աշխարհում ոչ մի գիծ կամ գոյն այնքան փոքր ու անկենդան չէ, որ թաքնւած մնայ նրա աչքերից: Իսկ նա զգոյշ է, որ այս մութ երկնքի ամպերը, որոնք ամէն մի փոքր քամուց իրար են խառնւում, չխառնւեն գոյների ու գծերի հետ, յաւերժական դարձնելով այդ միաձուլումը: Սիրակի բացառիկ ուժը հէնց այս բացակայ զգացմունքները կանչելու մէջ է:

Նրա վրձնահարւածը հէնց այնպէս՝ անդարդութիւնից չէ: Ինքն էլ անընդհատ վախենում էր, եւ վախ՝ ներքին խոռոչից, որը պատսպարում էր իրեն գոյների ու գծերի մէջ, այդ իսկ պատճառով նրա ստեղծագործութիւնները պարունակում են մի իւրօրինակ գաղտնիք:

Նրա այս բանաստեղծութիւնը գուցէ արդար վկան լինի այս խօսքերի:

ձեռքերս կապեցին

եւ նրանք ինձ թողեցին մի մութ գիշեր ուրւականներով լի փողոցում

ոչ ոք չլսեց իմ ճիչերը

Նոյնիսկ դու չես լսել

իսկ ես գոռում էի

իմ խորքից

ձեռքերս կապւած էին

եւ նրանք ինձ թողեցին մի մութ գիշեր ուրւականներով լի ծառուղում

եւ իմ սիրտը նման էր թռչունի, որն ազատ էր թռչելու ցանկացած պահի…