ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹԻՒՆԸ ՑՈՒՑԱԿՆԵՐՈՎ

Վարագայ Ս. Խաչի հետ առնչւած դէպքերը

Քրիստոնէական գրեթէ բոլոր եկեղեցիներու կողմէ ընդունւած են Ս. Խաչին նւիրւած Գիւտ Խաչի, Երեւումն Ս. Խաչի եւ Վերացումն Ս. Խաչի կամ՝ Խաչվերաց տօները:

Հայաստանեայց Եկեղեցին ունի նաեւ այլ տօն մը, որ միւս ազգերու եկեղեցիները չունին, այդ Վարագայ Սուրբ Խաչի տօնն է, «Հայաստանեայց Եկեղեցին սակայն, Խաչին նւիրւած ունի ինքնուրոյն այլ տօն մը եւս, որ միայն հայ ժողովուրդին կը պատկանի: Տօնը ըստ էութեան կը նմանի Երեւումն Ս. Խաչի տօնին, այն տարբերութեամբ, որ այս անգամ Երեւումը Ս. Խաչին ոչ թէ Երուսաղէմի բարձունքներուն է, այլ՝ Վանայ շրջանի բարձունքներուն վրայ՝ Երեւումն Ս. Խաչի՝ ի Հայաստան աշխարհիս: Տօնը կը կոչւի Վարագայ Ս. Խաչի տօն, որ կը նշանակէ Ս. Խաչին այդ տեղեաց մէջ երեւման յիշատակութիւն»:

Ս. Նշանի յայտնութիւնը Վարագայ լեռան վրայ յաւելեալ սրբութիւն տւաւ այդ պատմական լեռան. յայտնի գրող Րաֆֆին Վարագայ լեռը կը նմանցնէ Երուսաղէմի Ս. Սիոն լեռան հետ. ան գրած է «Այն օրից, որ յայտնւեցաւ Ս. Նշանը, Վարագը դարձաւ հայոց լեռների Ս. Սիոնը»:

Գծացուցակին մէջ կը տեսնենք Վարագայ Ս. Խաչի հետ առնչւած կարեւոր թւականները, ուր կարելի է տեսնել անոր ոդիսականը: Ս. Խաչը քանի մը անգամ փոխադրւեցաւ տարբեր վայրեր: Երբ 1655 թ. Վարագայ Ս. Խաչը փրկւեցաւ գերութենէն, Վանեցիները ապահովութեան համար սրբութիւնը չտարին Վարագավանք այլ պահեցին Վանի Ս. Աստւածածին եկեղեցւոյ մէջ: Ապա 1759 թ. Վարագայ Ս. Խաչը փոխադրւեցաւ Վան քաղաքի Ս. Էջմիածին եկեղեցին, որ վերակոչւեցաւ Ս. Նշանի եկեղեցի ի պատիւ Վարագայ Ս. Նշանին: Ան կը գտնւէր Քաղաքամէջի մէջ, եւ ոչ թէ Վանի հռչակաւոր հայկական Այգեստան թաղամասի մէջ: Այսպէս, Վարագայ Ս. Խաչը պահւեցաւ Վան քաղաքի Ս. Նշան եկեղեցիի մէջ, ուր մնաց մինչեւ 1915 թ. Վանի հերոսամարտը, որմէ յետոյ տեղեկութիւն չկայ անոր գտնւած վայրի մասին:

Այսպէս Վարագայ Ս. Խաչը երեւեցաւ Վարագայ լեռան վրայ 653 թ. եւ մինչեւ 1915 թ. շարունակեց իր ներկայութիւնը մեր պատմութեան մէջ, ուժ տալով հայ ժողովուրդի քրիստոնէական հաւատքին:

 

Միջին դարեր

Հայկական ծագումով առաջին Աբբասեան Խալիֆա՝ Ալ-Կաըմ (1031-1075)

Հայկական ծագումով Աբբասեան առաջին խալիֆան կը հանդիսանայ ալ-Կաըմը: Ալ-Կադր (991-1031) խալիֆան մահացաւ ութսունեօթ տարեկանին՝ քառասուն տարի իշխելէ ետք. իրեն յաջորդեց իր հայազգի կնոջ զաւակը՝ ալ-Կաըմ:

Ալ Կաըմ բառը արաբերէն է, եւ կը նշանակէ «հաստատ», կամ «զօրաւոր»:

Արաբ նշանաւոր պատմիչ Իբն ալ-Աթիրը ալ-Կաըմի արտաքին տեսքի եւ անձնաւորութեան մասին յիշած է, «Գեղեցիկ էր հաճելի դիմագիծով, սպիտակ կարմրացած, ներկայանալի մարմնով, բարեպաշտ, հաւատացեալ, գիտուն, ամուր վստահութեամբ ամենակարող Աստծոյ վրայ, շատ համբերատար: Ալ-Կաըմ հետաքրքրութիւն ունէր գրականութեան հանդէպ եւ գրելու լաւ իմացութիւն. բաւարարւած չէր Դատարանի որոշումներու մեծ մասի հետ, ուստի նա շտկում էր անոնք, եւ նա ազդեցիկ էր արդարութեան եւ արդարադատութեան համար, ան կը ցանկանար կատարել մարդկանց կարիքները եւ չէր ուզեր մերժել անոնց խնդրանքները»: Նոյն յիշատակութիւնը ունի նաեւ Ալ-Սայուտին:

Ալ Կաըմի իշխանութեան երկարատեւ տարիներուն (1031-1075), որ տեւեց քառասուն չորս տարի, ան ականատես եղաւ մէկէ աւելի կարեւոր պատմական դէպքերու: Բիւզանդիոնի հզօրացումը եւ Բագրատունեաց հարստութեան անկումը անոր ձեռամբ 1045 թ., Սելջուկներու հզօրացումը, եւ ինչպէս անոնք դարձան փորձանք Հայաստանի եւ Աբբասեան Խալիֆայութեան վրայ. եւ Աբբասեան խալիֆայութեան մայրաքաղաք՝ Բաղդադի գրաւումը սելջուկ Տուղրիլ Բէկի կողմէ 1055 թ. ինչպէս եւ անոնց արշաւանքները Հայկական Լեռնաշխարհի վրայ, եւ Ալփ-Ասլանի գրաւումը Հայաստանի Անի մայրաքաղաքին 1064 թ.:

Ալ-Կաըմ եղաւ բացառիկ խալիֆա մը, ան գահակալած է Աբբասեան Խալիֆայութեան պատմութեան 3-րդ եւ 4-րդ պատմաշրջաններուն: Իր օրով վերջ գտաւ պարսիկ բուայհիներու իշխանութիւնը Աբբասեան խալիֆայութեան վրայ, եւ սկսաւ այն ինչ որ պատմութեան մէջ կոչւեցաւ Աբբասեան 4-րդ պատմաշրջանը, սելջուկ թուրքերու իշխանութիւնը: Ալ-Կաըմ ստիպւեցաւ լեզու գտնել երկու տարբեր դաւանանքի եւ ազգերու իշխանութեանց հետ: Գուցէ իր հայկական ծագումը օգնեց այդ իրականացնելու. քանի որ հայ ժողովուրդը իր անցեալի պատմութեան շրջաններուն՝ Արտաշէսեան, Արշակունեաց, ու անոր յաջորդող Նախարարական (Մարզպանական) պատմաշրջաններուն՝ ընդհանրապէս ստիպւեցաւ որդեգրել այնպիսի քաղաքականութիւն, որով ստիպւեցաւ լեզու գտնել իր հարեւան՝ իրարու թշնամի տարբեր գերուժերու հետ. ինչ որ դարձած էր հայութեան համար քաղաքական յատուկ մշակոյթ. արդեօք իր ծագումը դեր ունեցաւ իր քաղաքականութեան յաջողութեան, քանի որ ան հակառակ այդ մեծ քաղաքական ցնցումներուն մնաց Խալիֆայութեան գահին 44 տարի. հարցում մը որուն կարելի չէ ստոյգ պատասխանել…:

 

Ալ-Կաըմի օրով տեղի ունեցաւ Մանազկերտի պատմական ճակատամարտը 1071 թ.: Մանազկերտի Ճակատամարտի մէջ սելջուկներու յաջողութիւնը եղաւ անոնց արձանագրած երկրորդ մեծ յաջողութիւնը Բաղդադ մայրաքաղաքի գրաւումէն ետք: Մանազկերտի Ճակատամարտը վերջ տւաւ բիւզանդացիներու իշխանութեանը Փոքր Ասիոյ մեծ մասի վրայ:

Հայկական ծագումով Աբբասեան ալ-Կաըմ (1031-1075) խալիֆան ժամանակակից եղած է վերջին երեք Բագրատունի գահակալներուն, Յովհաննէս-Սմբատ (1020-1041), Աշոտ Դ. (1020-1041) եւ Գագիկ Բ. (1042-1045):

Ան հայկական ծագումով առաջին Աբբասեան խալիֆան էր, որուն մօր անունն էր Կատր ալ-Նադա: Արաբ պատմիչներէն ոմանք, երբ անդրադարձած են Աբբասեան ալ-Կաըմ խալիֆայի մօր մահւան մասին յիշած են, որ ան հայուհի էր:

Այսպէս, ալ-Կաըմ խալիֆա դառնալով՝ պատմութեան մէջ արձանագրւեցաւ, որ Հայկական Լեռանշխարհէն ոչ շատ հեռու, Միջագետքի մէջ՝ Բաղդադ քաղաքը կեդրոն ունեցող Աբբասեան խալիֆայութեան գահին բազմեցաւ հայկական ծագումով առաջին խալիֆան. ան չեղաւ վերջին հայկական ծագումով Աբբասեան խալիֆան:

 

Նոր շրջան

Պոլսոյ Հայ ամիրաները

18-րդ դարուն Պոլսոյ մէջ նշանաւոր էին հայ սեղանաւորները, որոնք դրամատուներ հիմնած էին, ուր տոկոսով փոխ դրամ կու տային, զանազան երկիրներու դրամները կը փոխէին, աւանդներ կը պահէին, եւ այլ դրամական գործունէութիւններ կընէին:

Պոլսոյ այս հայ մեծահարուստները «Ամիրա» կը կոչւէին. անոնք մեծ ազդեցութիւն ունէին հայութեան վրայ, բարեգործութեան գործեր կընէին, եկեղեցիներ եւ դպրոցներ կը կառուցէին:

Պոլսոյ ամիրաները ազդեցութիւն ունէին նաեւ Օսմանեան պետութեան վրայ. նոյնիսկ պատերազմներու ժամանակ փոխ դրամ կու տային Օսմանեան կառավարութեան, «Ամիրաներու թիւը 1840-ի ժամանակները գրեթէ 200-ի հասած էր, որոնք զանազան շքեղ տիտղոսներ կը կրէին, վսեմափառ, քրիստոսազօր, պերճափառ եւ այլն»:

Երբ Սուլթան Մեջիդ 9 նոյ. 1839-ին յայտարարեց բարենորգումներու Գիւլհանէի Խաթթը Հիւմայունի ծրագիրը, որ կը խոստանար, «Օսմանեան հպատակներուն անխտիր, առանց ցեղի եւ կրօնքի տարբերութեան, կեանքի եւ ինչքի եւ պատւոյ ապահովութիւն եւ իրաւունքի հաւասարութիւն կը շնորհէր եւ կը խոստանար ոչ-իսլամները հաւասար իրաւունքով պետական պաշտօններու կոչել, տուրքերը հաւասար եւ արդար կերպով բաշխել»: Այս ծրագիրը յայտնի եղաւ Թանզիմաթ անունով:

Ի հետեւանք յայտարարւած բարենորոգումներու ծրագիրին, որ կեանքի չկոչւեցաւ, Թանզիմաթը իր ազդեցութիւնը ունեցաւ նաեւ Հայոց ներքին կեանքին վրայ, «Մինչ այդ, միայն ամիրաները իրաւունք ունէին հսկելու ազգային եւ վարչական գործերուն վրայ: Ամիրաները, իրենց սանձարձակ գործունէութեամբ, երբեմն նոյնիսկ պատրիարքներ կը հրաժարեցնէին, կամ իրենց կողմէ նոր պատրիարքներ կը նշանակէին, շահագործելով իրենց պետական դիրքն ու հեղինակութիւնը:

Նոր կացութեան մէջ՝ բացւեցան նաեւ Էսնաֆներու (արհեստաւոր դասակարգ) լեզուները բողոքեցին եւ պահանջեցին, որ իրենք եւս մասնակից ըլլան ազգային եւ դպրոցական գործերու ղեկավարութեան, Ամիրաները ընդդիմացան, երկու դասերու մէջ հակառակութիւնը աւելի ծանրացաւ…: Պոլսոհայոց մէջ այս պայքարը կոչւեցաւ Ամիրաներու եւ Էսնաֆներու պայքար:

Կազմեց՝ ՊԵՏՐՈՍ ԹՈՎՄԱՍԵԱՆԸ