Կարս-Նախիջեւան երկաթուղիին «խորքը»

Ս. ՄԱՀՍԷՐԷՃԵԱՆ

 

Վաշինգտոնի մէջ տեղի ունեցած՝ Թարամփ-Փաշինեան-Ալիեւ հանդիպումէն հազիւ 10 օր ետք, երբ Հայաստանի իշխանութիւնները նոր թափ տւած են «Թրամփի ուղի»էն սպասողուղ (ցնորական) բարիքներու քարոզչութեան, անդին, Թուրքիա եւ Ադրբեջան բանիւ եւ գործով լծւած են իրենց դիտանկիւնէն՝ «Զանգեզուրի միջանցք»ի իւրացման աշխատանքներուն, հազիւ թէ ակնարկութիւն կընեն առաջադրւած ճամբուն՝ Թրամփի անունով կոչումին:

Վերջին օրերուն, մեր թշնամիին ճակատներէն արձակւեցան բաւական ուշագրաւ եւ մտահոգիչ արտայայտութիւններ, որոնց լուսանցքին վրայ մնաց, կարծէք թէ, Թուրքիայէն հաղորդւած այն լուրը, թէ ճամբայ հանւած է Կարսը Նախիջեւանին կապող երկաթուղագիծի շինարարութիւնը: Տրւեցան երկայնքին եւ ծախսերուն հաշւեկշիռները, առաւելաբար քարոզւեցաւ անոր տնտեսական-նիւթական նպաստներու երեսը: Եւ սա՝ այն պահուն, երբ Ալիեւ կրկին ու կրկին կը խօսի իր նպատակները իրականացուցած ըլլալու, բանակը աւելի՛ հզօրացնելու, անոր բիւջէն աւելցնելու եւ որեւէ ատեն պատերազմի պատրաստ ըլլալու մասին, կը յիշեցնէ, որ Վաշինգտոնի մէջ ստորագրւած փաստաթուղթը, համաձայնագիրի վերածւելու համար, Հայաստան ունի «ահագին տնային աշխատանք», ինչպէս՝ Սահմանադրութեան փոփոխութիւն, ամէն տեսակի պահանջէ հրաժարում, բանակի իրողական զինաթափում եւ… շարքը երկար է: Թուրքիան ալ, իր կարգին, կը յիշեցնէ, որ «Զանգեզուրի միջանցք»-ը իր երկարաշունչ ծրագիրներուն համապատասխան է, փաստօրէն, կը հաստատէ, որ «Թրամփի ուղի» անունը կրող ճամբան արդէն կը նկատեն թուրք-ազերիական հող (չմոռնանք, որ երկու «եղբայրները» չեն ուզեր այդ ճամբուն վրայ տեսնել հայկական որեւէ տեսակի ներկայութիւն, կը պահանջեն «անխոչընդոտ երթեւեկել» Ադրբեջանի եւ Նախիջեւանի միջեւ): Ու Հայաստանի հորիզոնին մարմնաւորւող նոր ողբերգութիւնները աստիճանաբար կը դառնան աւելի՛ բացայայտ: Թեթեւամտութիւնն ու տհասութիւնը հասած է հոն, որ Վաշինգտոնեան համաձայնութեան մէջ հայկական շրջանակներ (Հայաստանի եւ Սփիւռքի մէջ) բարիք կը տեսնեն, կո՛ր ու խուլ կը մնան թշնամիէն հնչող բացայայտ եւ լուրջ սպառնալիքներուն նկատմամբ (վաղը կրնան քարոզել, որ Ադրբեջանի յաւելեալ սպառազինումը Հայաստանի եւ ենթադրեալ խաղաղութեան դէմ չէ, կան Իրանն ու Ռուսիան, մինչեւ իսկ… Ուկրանիան):

***

Վերադառնանք յիշեալ լուրին, այսինքն՝ երկաթուղիին կառուցման, եւ փորձենք հպանցիկ նշումներով ցոյց տալ, թէ անիկա ի՛նչ տեղ ունի համաթուրանական ծրագիրին մէջ: Մեր նպատակը «խաղաղութեան (չգոյ) հորիզոններ»ով խանդավառւողներուն ախորժակին վրայ պաղ ջուր լեցնել չէ, այլ իրազեկութեան եւ պատմական խորքին անդրադառնալու հրաւէր, եթէ կուզէք՝ ահազանգ:

Երթանք աւելի քան մէկ դար ետ: Օսմանեան կայսրութեան վերջալոյսի շրջանին, 19-րդ դարու վերջերուն եւ 20-րդ դարու սկիզբներուն, թուրքական քաղաքական միտքին մէջ ծագեցան երկու եւ մեծ չափով իրարու համապատասխանող ծրագիրներ: Մէկը կը կոչւէր համաիսլամութիւն, միւսը՝ համաթուրանականութիւն: Համաթուրանականութիւնը, որ աւելի՛ թուրք ազգայնականութեան երանգ ունէր, կը նպատակադրէր թրքացեղ բոլոր երկիրները՝ Եւրոպայէն մինչեւ Կովկաս եւ Կենտրոնական Ասիա (հեռադիտակը ուղղւած էր մինչեւ Խաղաղականի ափերը) միացնել մէկ հսկայ կայսրութեան մէջ: Այս ծրագիրը ապրեցաւ վերիվայրումներ, նահանջներ եւ նոր ծլարձակումներ, որոնք ներառւեցաւ Օսմանեան Թուրքիոյ ժառանգորդը հանդիսացող՝ Թուրքիոյ հանրապետութեան պետական ծրագիրներուն մէջ: Այս ծրագիրին ճամբուն, կարեւոր խոչընդոտ էին Հայաստանը եւ հայութիւնը (նորագոյն քարտէզներով՝ նաեւ Վրաստանն ու ռուսական հողամասեր): Ցեղասպանութեան դրդապատճառներէն մէկը – եթէ ոչ՝ գլխաւորը – այս ծրագիրն էր, որ ձախողեցաւ, Սարդարապատի մէջ հայը տւաւ իր վճռական պատասխանը եւ ծնունդ տւաւ Հայաստանի հանրապետութեան: Թուրքական ծրագիրը ընկրկում ապրեցաւ այդ ու յաջորդ հանգրւաններու, սակայն մի՛շտ ալ մնաց ՊԵՏԱԿԱՆ ՀԵՌԱՆԿԱՐՆԵՐՈՒ մէկ կիզակէտը:

Թուրքական իրերայաջորդ իշխանութիւններ լծւեցան զայն տարբեր ձեւերով եւ քայլ առ քայլ իրականացնող՝ հեռահաս մարտավարութեան: Ա. Աշխարհամարտէն, նաեւ Սարդարապատի հերոսամարտէն քանի մը տարի ետք, Թուրքիա «լեզու գտաւ» նոր կարմրած ռուսական կայսրութեան հետ. պատմութիւնը արձանագրեց Կարսի ու Մոսկւայի համաձայնագիրները, որոնց սեղանին, երէկի երկու թշնամիները (19-րդ դարը ռուս-թուրքական բազում ճակատումներու դարաշրջան էր), այդ օրւան իրենց շահերէն մկենելով եւ զոհասեղանին դնելով Հայաստանն ու հայութիւնը՝ ձեւաւորեցին իրենց նոր յարաբերութիւնները:

Այդ օրերուն եւ յաջորդող կարճ ժամանակաշրջանին էր որ տեղի ունեցան քանի մը ճակատագրական դէպքեր, որոնցմէ մէկն էր Նախիջեւանը՝ Ադրբեջանի «նւիրել»ը, զուգահեռաբար՝ Արցախի ծանօթ կարգավիճակին որդեգրումը, իսկ միւսը՝ Նախիջեւանի հետ Թուրքիոյ… սահմանակից դառնալը: Նախապէս, Թուրքիա Նախիջեւանի հետ հողային կապ չունէր. Իրանի հետ որոշ դասաւորումներով (չմտնենք պատմութեան մանրամասնութիւններուն մէջ), Թուրքիա ստացաւ մօտաւորապէս 15 կլմ. երկարութեամբ տարածք մը, որ զինք ուղղակի կապեց Նախիջեւանին: Սա արդէն համաթուրանական ծրագիրին իրականացման մէկ փոքր քայլն էր, կը բանար հեռահաս երազներու հորիզոնները:

Հայ քաղաքական միտքը հարկադրւած էր լուռ հանդիսատեսը մնալու այս «առեւտուր»ներուն, իսկ խորհրդային համակարգին մէջ ներգրաււած անւանի եւ հեղինակաւոր հայեր այդ կողմը չնայեցան տասնամեակներ շարունակ (Ադրբեջան կիրարկեց Նախիջեւանը դանդաղ հայաթափումը, նոյն յաջողութիւնը չունեցաւ Արցախի մէջ, մինչեւ… ՔՊ-ականներու լծակցութեան նոր օրերը): Տարիներ ետք, դատողութիւններ ընելը կրնայ ճիշտ չթւիլ, սակայն կարելի չէ անտեսել այն իրականութիւնը, որ երբ ազերիները, իրողապէս հեռավարւելով Անկարայէն՝ թաքուն լծակցութեամբ կը հետապնդէին համաթուրանականութեան ծրագիրը, հայկական կողմը մնաց իրողապէս անտարբեր ու ենթարկւողի, «անկողմնակալ հետեւող»-ի դիրքերուն վրայ, երգեր հիւսւեցան «Հայաստան-Ադրբեջան եղբայրութեան» մասին (չենք անտեսեր Խորհրդային Հայաստանի ղեկավարներուն մէջ հակազդելու ճիգ ընողները, սակայն երբ վճիռները կու գային Մոսկւայէն…):

***

Ցատկենք պատմութեան քանի մը փուլի վրայէն եւ հասնինք վերանկախացած Հայաստանի դարաշրջանը: Առաջին տարիները եղան դաժան՝ բազմաթիւ իմաստներով (արցախեան պատերազմ, պաշարում, տնտեսական տագնապ եւ այլ): Ահա այդ օրերուն, Թուրքիա-Նախիջեւան սահմանին վրայ տեղի ունեցաւ ուշագրաւ դէպք մը, որ ընդհանրապէս  բաւարար լուսարձակ չգտաւ հայկական քաղաքական միտքի բերնին վրայ (պատճառներուն շարքին էին յիշեալ տագնապները): Արաքս գետին վրայ, Թուրքիա կառուցեց բաւական վիթխարի կամուրջ մը, մօտաւորապէս 300 մետր երկարութեամբ, եւ զայն կոչեց «Յոյսի կամուրջ» (թրքերէնով՝ Իւմիւթ քէօփրիւսը): Քանի մը գիծով երթեւեկ ապահովող այդ կամուրջը տեսնողն իսկ պիտի անդրադառնար, որ անիկա երկու գօտիներու միջեւ պարզ երթեւեկ ապահովող կապ մը չէր: Բացման արարողութեան, 1992-ի վերջերուն, ներկայ եղան օրւան նախագահը՝ Էօզալ եւ ամբողջ աւագանին: Իսկ անւանումը, նմանապէս, կը բացայայտէր անոր հեռահաս տարողութիւնը, այսինքն յոյս՝ դէպի Կենտրոնական Ասիա տարածւելու: Անիկա իրականութեան մէջ նոր հանգրւան մըն էր՝ Նախիջեւանի Ադրբեջանին յանձնումին ու Իրանէն ձեռք բերւած հողաշերտին միջոցով՝ Թուրքիա-Նախիջեւան, հետեւաբար նաեւ՝ Ադրբեջան կապի ծրագիրին, պարզ խօսքով՝ համաթուրանականութեան ճամբուն առնւած քայլ մը: Այդ օրերուն էր որ տեղի կունենար Խորհրդային Միութեան փլուզումը, այսինքն, համաթուրանական ծրագիրը այս կամ այն ձեւով արգելակող ուժին վերնալը:

Եւ ահա, 35 տարի ետք, եւ «Զանգեզուրի միջանցքը պիտի ունենանք այս կամ այն ձեւով» երկարատեւ քարոզչութենէ ետք, թուրքական դարաւոր ծրագիրին ճամբուն վրայ 8 օգոստոսին իրականացաւ նորագոյն եւ ամենէն վտանգալից քայլը, երբ «Թրամփի ուղին» մարմնաւորւելու ճամբուն մէջ մտաւ եւ ԱՆԽՈՉԸՆԴՈՏ ԵՐԹԵՒԵԿ պիտի ապահովէ Թուրքիայէն Նախիջեւան ու Ադրբեջան (կարժէ՞ արդեօք նշել, որ անիկա տեղի ունեցաւ… Սեւրի Դաշնագիրի տարեդարձէն երկու օր առաջ):

Կարս-Նախիջեւան երկաթուղին «որբ» չէ, այլ ունի երկւորեակ մը, որուն իրականացման լծւած է Ադրբեջան՝ 2023-էն ի վեր, Զանգելանը կապելու համար Հայաստանի սահմանին: ՔՊ-ական իշխանութիւնները Հայաստանը դրած են ճամբեզրին նստած մուրացկանի բազմոցին վրայ, Սիւնիքը կտրող (եւ Հայաստանը Իրանէն իրողապէս խզող) երկաթուղին ֆինանսաւորող գտնելու համար…

Եթէ Հայաստանի ՔՊ-ականները չեն գիտեր այս իրականութիւնը՝ յանցանք է, իսկ եթէ գիտեն եւ համաձայն են այս քայլին, բազմակի՛ յանցաւոր են: Եւ պէտք չենք զգար այստեղ թւարկելու բոլոր այն մտահոգութիւնները, որոնք կը բխին այս «իրագործումէն», հոգ չէ թէ ՔՊ-ական վարձկաններու խումբը, վարչապետով, նախագահով, նախարարներով եւ «արեւմտասէր» թմբկահարներով՝ լծւած են այս իրականութիւնները խեղաթիւրելու, իրականութիւնը ծուռ հայելիի մէջէն դիտելու ու ազգ ալ նոյնը ընելու «քայլերթ»-ին (չէ՞ որ անոնց շարժումը աւելի քան 7 տարի առաջ սկսաւ… քալելով. եւ ահա՛ թէ ուր հասած ենք):

***

Խօսինք աւելի պարզ ու յստակ բառերով: Թուրքիա եւ Ադրբեջան, ձեռք-ձեռքի տւած, իրենց նիւթական եւ դիւանագիտական համակարգերը գործի լծած են՝ արեւմտեան աշխարհի համակրանքը շահելով: Չմոռնանք, որ արեւմտեան երկիրներ ինչպիսի՜ խանդավառութեամբ մրցումի ելան՝ Վաշինգտոնեան համաձայնութիւնը ողջունելու համար, եւ սա «օդէն ինկած» բան չէ, այլ կը նշանակէ, թէ համաթուրանական ծրագիրին իրականացման համար, երկու «եղբայրները» ինչպիսի՜ «ընդյատակեայ» աշխատանք տարած են ու կը տանին (հիմա Ռուսիոյ եւ Իրանի վերապահութիւնները արդէն աւելի յստակ են): Ասդին, Հայաստանի իշխանութիւնները ուրիշ կողմ կը նային եւ յոյսեր կը տարածեն «լաւ ապագայ»-ի հաշւոյն (շեշտենք, որ միայն խելագար մը խաղաղութիւն չի ցանկար, սակայն երբ այդ խաղաղութիւնը կը փորձեն բերել կորուստէ-կորուստ վազելով…): Վարչապետը ընտրական քարոզարշաւ կը բանայ, ժողովուրդը դնելով այլանդակ երկընտրանքի մը առջեւ ու լուռ կը յայտարարէ. կա՛մ մեզ կը վերընտրէք, կամ պատերազմ կունենաք: Զիրենք վերընտրել՝ պիտի նշանակէ հաշտւիլ եւ ենթարկւիլ բոլոր այն հարկադրանքներուն՝ որոնք համազօր են քայլ առ քայլ նոր կորուստներու եւ… համաթուրանական ծրագիրին իրականացման լծակից դառնալու: Արցախի պաշտնանութեան ախոյեանի դիրքերէն խօսողները հիմա – շատո՜նց – կըսեն, որ Արցախը բեռ էր, իրենց (իմանալ նաեւ՝ թուրք-ազերիական ճակատին) պատկերացւած խաղաղութեան ճամբուն վրայ խոչընդոտ էր, անոր էջը պէտք է փակել (իսկ Թուրքիա կը պահանջէ, որ Հայաստան փակէ մեր պատմական բոլոր հողերուն պահանջատիրութեան էջերը): Մէկ խօսքով, Հայաստանն ու հայութիւնը կը հրաւիրւին, նման կեղծ ու ստապատիր քարոզներով՝ լծակից դառնալու համաթուրանական բազմահանգրւան ծրագիրին իրականացման, իսկ անոր վախճանական կէտը՝ Հայաստանի ու հայութեան ջնջումն է քարտէզի այդ գօտիէն: Այլ խօսքով, թուրքին եւ ազերիին ակնոցով՝ «Թրամփի ուղի»-ն միայն շպար մըն է ու կը թաքցնէ համաթուրանական հեռահաս դաւը: Ի դէպ, անոր մասին որեւէ երաշխիք չխոստացող Թրամփը արդէն իսկ մոռցած է իր «երկու բարեկամներ»-ուն երկիրներուն անունները…

***

Հայ քաղաքական միտքը հրաւիրւած է իրատեսութեամբ վերաքաղը ընելու պատմութեան եւ ճակատագրական հանգրւաններուն: Անցեալին, համաթուրանականութեան դէմ հայը եւ իր քաղաքական ղեկավարութիւնը – նա՛եւ Խորհրդային Հայաստանի տարիներուն – իր կարելիութեան սահմաններուն մէջ պայքարած է այդ դաւին դէմ եւ յաջողութիւններ արձանագրած: «Նոր Հայաստան»-ի քարոզչութեամբ բեմը խլողները չեն կրնար մեր ժողովուրդի յիշողութենէն արտաքսել Պատմութիւն ու պատմական փաստերը:

Ու երբ ՔՊ-ական իշխանութիւնը բանիւ եւ գործով դարձած է համաթուրանական ծրագիրին ուղղակի եւ անուղղակի քարոզիչը, գործադրողը, հոս արդէն կը շեշտւի ԸՆԴԴԻՄԱԴԻՐՆԵՐՈՒՆ դերին կարեւորութիւնը: Հայաստանի եւ Սփիւռքի մէջ, անգամ մը եւս կը հնչէ շիրազեան՝ «բաւական է, չպէտք է լռել» մարտակոչը: