Մտաւորականը, պետութիւնը, եւ նախադասութեան մը մեկնաբանութիւնը, կամ՝ փոթորիկ գաւաթ մը ջուրի մէջ

Սեպտեմբերի 2-ին օրաթերթիս Գ էջում տպագրւեց Սիւնէ Ֆարմանեանի հարցազրոյցը դաշնակցական մտաւորական Խաչիկ Տէր-Ղուկասեանի հետ:

Պետութեան եւ մտաւորականի յարաբերութեան մասին հարցը, եւ Խաչիկ Տէր-Ղուկասեանի դրան տւած պատասխանը հեռակայ բանավէճի առիթ է դարձել նրա եւ դաշնակցական մէկ այլ մտաւորականի՝ Վաչէ Բրուտեանի միջեւ:

Պետութեան եւ մտաւորականութեան յարաբերութեան շուրջ երկու գաղափարակից ընկերների եւ ճանաչւած մտաւորականների հեռակայ բանավէճը ոչ միայն կը հետաքրքրի նման թեմաներով հետաքրքրւողներին, այլ, նաեւ կը նպաստի աւելի լայն եւ խորքային քննարկումների, եւ մտքերի բիւրեղացման համար:

ԽՄԲ.

 

ՀՅԴ կայքէջի վրայ 14 սեպտեմբերի 2023-ին տեղադրւած կարճ ակնարկով մը գափարակից ընկերս Վաչէ Բրուտեան կանդրադառնայ «Ալիք» օրաթերթի 2 սեպտեմբերի 2023-ի համարին մէջ Սիւնէ Ֆարմանեանի հետ իմ ունեցած հարցազրոյցիս ընդամէնը մէկ հարցումին, որ «ապշեցուցած» է զինք: Նոյնքան եւ թերեւս աւելի՝ պատասխանս: Այնքան որ ան «տարրական եւ նախակրթարանային ընդգծումներ» կընէ եւ անոնց «մեղքը» կը բարդէ Սիւնէ Ֆարմանեանի, իմ եւ «Ալիք»-ի վրայ:

Նախ ըսեմ, որ շնորհակալ եմ Վաչէին, թէկուզ եւ հարցազրոյցի մէկ հարցումին անդրադարձած ըլլալու համար: Շնորհակալ եմ, որովհետեւ մեր մամուլին մէջ հազիւ թէ տարակարծութիւններու բախումով բանավէճ կը ստեղծւի, եւ, ընդհանրապէս, համակարծութիւնը ընդունւած է որպէս «իմաստութիւն»: Այնպէս որ եթէ պետութեան հանդէպ մտաւորականի յանձնառութեան մասին տեսակէտս, ըստ ինծի հարցազրոյցի մէջ արծարծւած բոլոր հարցերէն ոչ ամենէն կարեւորը, առիթ կու տայ կարծիքի բախումի, ապա եւ պիտի ողջունել յուսալով, որ այն քաջալեր հանդիսանայ բանավէճի խթանման: Եւ հոգ չէ, թէ ակնարկը Վաչէն իր յատուկ խածնող ոճով գրած ըլլայ, վարժ ենք ատոր:Աւելի՛ն գրեթէ փաղաքշական է եթէ մտաբերենք յատկապէս Դիմատետրի կարծիքի փոխանակումներու ժամանակ հնչած վիրաւորանքները եւ հայհոյանքները:

Ի դէպ, հարցազրոյցը սոցիալական հարթակներուն վրայ արժանացաւ հետաքրքրական քննարկումներու, որուն համար ալ առիթը չեմ ուզեր փախցնել կրկին անգամ շնորհակալութիւն յայտնելու Սիւնէ Ֆարամեանին եւ «Ալիք»-ին:

Գալով քննարկման բուն հարցին, առաջին հերթին չեմ կարծեր, որ որեւէ հարցազրոյցի պարագային հարցումը, եւ մանաւանդ հարցազրոյցը վարող լրագրողը, խնդրոյ առարկայ պէտք է դարձնել: Բանավէճի թէ տարակարծութեան առարկան պատասխանին մէջ արտայայտւած գաղափարն է: Արդար չէ «անհեթեթութիւն» որակել որեւէ հարցում, որովհետեւ հարցազրոյցի հարցում կարդարացւի ինք իրմով: Լրագրողը իր հարցումները չի՛ բանաձեւեր, եւ որպէսզի միամիտ չթւայ սկզբունքային այս մօտեցումը ճշտեմ՝ պէտք չէ բանաձեւէ, ակնկալւած պատասխանի մը հետամուտ: Որեւէ հարցում որ պատասխան թելադրելու յաւակնութիւն ունի նոյնինքն լրագրողի մասնագիտական մակարդակը հարցականի տակ կը դնէ: Ի մասնաւորի ա՛յս հարցումի պարագային, չեմ տեսներ ոչ «պետութեան դերի նսեմացում» կամ «տկարացում», եւ նւազ՝ «հայկակա՛ն իրականութեան պարունակէն ներս»: Հարցումը այնպէս ինչպէս բանաձեււած է, եւ այնպէս ինչպէս ընկալեցի պատասխանելու համար, կը վերաբերի «պետութեան» որպէս ընդհանրական/վերացական/տեսական յղացք, ոչ թէ հայկական պետութեան: Որեւէ այլ ենթադրութիւն/մեկնաբանութիւն ենթադրողին/մեկնաբանողին պատասխանատւութիւնն է: Իմ կողմէս` այսքան ինչ կը վերաբերի Սիւնէ Ֆարամեանի հարցումին, որ ընկալած եմ այնպէս ինչպէս բանաձեււած է, բառացի, առանց այլ ենթադրութեանց:

Նոյնը՝ պատասխանիս պարագային:

Ես կը գործածեմ «ազատամիտ», Վաչէ Բրուտեանը կը ճշտէ՝ «լայնախոհ», հարց չկայ: Ինչ որ ինք կը հասկնայ «ազատամիտ»-ի պարագային, իմ բառապաշարով «ազատական» է: Այդ իմաստով նոյնպէս համաձայն եմ, որ կան նաեւ «պահպանողական» մտաւորականներ, որոնք ազատամիտ եւ լայնախոհ են, եւ չեն վարանիր քննադատական եւ ի հարկին ինքնաքննադատական ըլլալ:

Փակագծային այս նշումէն անկախ, Վաչէ Բրուտեանի մեկնաբանութեամբ մտաւորական մը չի՛ կրնար պետութեան ընդդիմադիր ըլլալ քանի որ, «նախակրթարանային ու տարրական ընդգծում», պետութիւնը իշխանութիւն չէ: Ի մասնաւորի, Վաչէին բառերով բառերով, «եթէ ՀԱՅ է»: Բայց, սիրելի Վաչէ, հարցումը այնպէս ինչպէս դրւած է չի մասնաւորեր, որ կը վերաբերի հայ մտաւորականին:Իսկ եթէ «մտաւորական» յղացքը առնենք իր ընդհանրութեան մէջ, կա՛ն պետութեան դէմ ե՛ւ մտաւորականներ, ե՛ւ մտածողութիւն, անկախ իրենց գաղափարախօսական ուղղւածութենէն: Ամենապարզ օրինակը անիշխանական մտածողութիւնն է ձախակողմեան Պակունինէն մինչեւ Լիպըրթարեըններու (անոր հայերէնի ճիշտ յղացքը չեմ գիտեր) կողմէ կուռքի վերածւած Այն Ռանտը:

Պատասխանս իր պարզ բանաձեւումին մէջ, առանց անոր մէջ ուրիշ իմաստ փնտրելու, մտաւորականի կոչումի հիմնական յանձնառութիւնները կը տեսնէ եւ անոր պետութեան կողքին, թէ ընդդիմադիր ըլլալը կը նկատէ երկրորդական: Այսինքն մտաւորականի կոչումը, նորէն ընդգծեմ՝ իր ընդհանրական հասկացողութեան մէջ, չի՛ պայմանաւորւիր ոչ պետութեան կողքին ըլլալով, ոչ ալ անոր ընդդիմադիր:

Միտքս զարգացնեմ երկու իմաստով:

Առաջին՝ քաղաքական տեսութեան մէջ կարելի՞ է հիմնաւորել պետութեան ընդդիմադրութիւնը: Հոս թող թոյլ տրւի մեզի երթալու Երկրորդականի վերջին կարգեր, կամ ալ երեւի համալսարան, ուր քաղաքական փիլիսոփայութեան տեսութիւններն ու անոնց պատմական զարգացումը կուսուցանւին, եւ այս պարբերութեան մէջ արտայայտւիլ դասախօսի ոճով-գոնէ անանկ փորձ մը կատարել… Արդիական իմաստով «պետութեան» հասկացողութեան սահմանումն ու զարգացումը կարելի է տարբեր ժամանակներու բանաձեււած տեսութիւններու մեկնակէտով ընկալել: Հոս առանձնացնենք յատկապէս երեք տեսութիւն, որոնք 16-էն 18-րդ դարերուն հիմը դրին արդիական պետութեան կառուցման: Անոնցմէ առաջինը՝ Թոմըս Հապպսի Լեւիաթանն է, որ պետութիւնը կընկալէ որպէս բացարձակ պայման ապահովութեան եւ հասարակական կարգի ստեղծման համար: Երկրորդը՝ Ջան Լոքքի ազատական մօտեցումն է, որ Լեւիաթանի ամբողջատիրութիւնը կը մերժէ որպէս անհատի բնական իրաւունքներու ժխտում եւ, հետեւաբար, պետութիւնը կը բանաձեւէ որպէս հասարակութեան ծառայող կառոյց: Երրորդը՝ Ժան Ժագ Ռուսսոյի հետեւումով աշխատաւորական շարժումի ու ընկերվարական մտածողութեան մէջ «հաւաքական կամք»-ի դրսեւորում հանդիսացող պետութեան մը ընկալումն է: Այս հիման վրայ է, որ հետագային զարգացան բոլոր տեսութիւնները՝ Վեպերէն մինչեւ Լենին, Քառլ Շմիտթ, Հայէք, եւ արդէն քսանմէկերորդ դարու սկիզբէն՝ Թոնի Նեկրի, Էրնեստօ Լաքլօ, եւ ուրիշներ: Շատ պարզացւած ձեւով կրնանք ըսել, որ մտածողներն ու մտաւորականները արդիական պետութեան ծնունդն ու զարգացումը ընկալած են անհրաժեշտ, բայց ոչ բաւարար՝ ապահովութեան, հարստութեան ստեղծման եւ անոր արդար վերաբաշխումով համերաշխ հասարակարգի մը համար: Ոմանք բացարձակացուցած են պետութիւնը, ուրիշներ ժխտած, բայց ընդհանրապէս, հոն հարց չունիմ հետդ, մարտահրաւէրը եղած է իշխանութեան ձեւը՝ լաւագոյն, թերեւս իդէալական, պետութիւն կառուցելու համար: Պետութիւնն ու իշխանութիւնը տեսականօրէն իրարմէ տարբեր են, այո, բայց անոնց գործնական տարբերումը շատ աւելի բարդ է: Այս բոլորէն յետոյ, քաղաքական տեսութեան մէջ կարելի՞ է մտաւորականին պետութեան կողքին կամ անոր ընդդիմադիր ըլլալը հիմնաւորել, կը կարծեմ ՝այո:

Երկրորդ, եւ գանք մեր այգին, հայկական իրականութեան պարունակին մէջ կարելի՞ է մտաւորականին պետութեան ընդդիմութիւնը ընդունիլ առանց անոր, պետութեան ընդդիմադիր մտաւորականին, զլանալու այդ կոչումը: Դարձեալ՝ մտաւորական ազատութեան իմաստով՝ այո, պետութեան կողքին ըլլալը երկրորդական է, չի՛ պայմանաւորեր մտաւորականի կոչումը, որուն համար պատասխանիս մէջ բանաձեւած յատկանիշերը բաւարար են: Բայց այդ մէկը չի՛ նշանակեր որ, ինչպէս ես կընկալեմ Վաչէին մեկնաբանութիւնդ, պետութեան ընդդիմադիր ըլլալը պիտի հասկցւի բացարձակ իմաստով, այսինքն՝ պետութեան մերժում: Աւելի առաջ երթամ. նոյնիսկ այդ պարագային մտաւորականին ազատութեան իրաւունքը չեմ ժխտեր, անձնապէս պատրաստ եմ հետը բանավիճելու եւ վիճաբանելու: Ի դէպ, գոնէ ես չեմ հանդիպած, որ որեւէ հայ մտաւորական ժխտէ հայկական պետութեան անհրաժեշտութիւնը, եւ չեմ կարծեր, որ ամբողջ հարցազրոյցին մէջ գտնւի մէկ գաղափար, որ այդ մասին ակնարկէ իսկ…

Աւարտելու համար բանավէճի դուռը բաց ձգեմ նոր «պռովոկացիոն»-ով մը: Կրնա՞նք հայկական իրականութեան պարունակին մէջ պետութեան կողքին կամ ի հարկին ընդդիմադիր ըլլալը մեկնաբանել ոչ բացարձակ իմաստով: Այսինքն՝ ոչ որպէս պետութեան կողքին պետութիւնը բացարձակացնելու համար, ոչ ալ ընդդիմադիր՝ պետութիւնը ժխտելու համար -եւ, այո՛, պետութիւնը, ոչ թէ այս կամ այն իշխանութիւնը: Կը կարծեմ կարելի է, եթէ ընդունինք հայկական իրականութեան պարունակին մէջ, այսինքն ի մտի ունենալով ե՛ւ հայրենիքը, ե՛ւ սփիւռքեան գոյավիճակը, «պետութեան դերը անհրաժեշտ, բայց ոչ բաւարար» հասկացողութեան: Այդ մօտեցումով շատ ակնարկներ կան հարցազրոյցին մէջ, բայց կարելի է ամբողջ բանավէճի մը միջոց ստեղծել կարծիքի փոխանակում ունենալու համար յաճախ հռետորականացած «պետակենտրոն մտածողութիւն» հասկացողութեան թեր եւ դէմ, տեսնել թէ ինչպէս պետութեան բացարձակումը կը յանգի անոր ֆեթիշացման, ցանկագրել թերեւս այն մարզերը ուր պետութեան կարիքը կը զգացւի եւ հոն ուր պետութիւնը իրաւունքներու սահմանափակում, մարդկային իրաւունքներու բռնաբարում, կը նշանակէ, կարեւորել Սփիւռքի քաղաքականացումը որպէս «պետականազուրկ» հաւաքականութիւն եւ ոչ-պետական մտածողութեան մը զարգացումը որպէս տեսութիւն եւ գործնական ծրագիր, որ թերեւս, տեսանելի դարձնէ աշխարհացրիւ հայացանցի մը ամբողջ կարողականութիւնը որուն կենսական անհրաժեշտութիւնը ունի նոյնինքն հայկական պետութիւնը… մէկ խօսքով՝ հայ մտաւորականին պետութեան կողքին, թէ ընդդիմադիր ըլլալու հարցը զետեղել Հայաստանի եւ հայութեան գոյութեան եւ լինելութեան համապարփակ հասկացողութեան մէջ, ուր պետութեան եւ իշխանութեան «նախակրթարանային եւ տարրական» տարբերումով առաջնորդւիլը այնքան կը «նախակրթարանացնէ եւ կը տարրականացնէ» բանավէճը, որ արդէն ըսւած ու կրկնւածէն անդին անցնելու շատ ալ առիթ չստեղծեր:

Չեմ գիտեր եթէ այս բոլորէն յետոյ կրնամ նախակրթարանէն երկրորդական անցնիլ բանավէճը շարունակելու համար, բայց եթէ ձախողեցայ, հարց չէ, Վաչէ Բրուտեանին խաթըրին մանկապարտէզ ալ կը փոխադրւիմ մամուլին մէջ կարծիքներու փոխանակում/բախումը շարունակելու համար…

ԽԱՉԻԿ ՏԷՐ-ՂՈՒԿԱՍԵԱՆ