Այսպէս կարելի է ազատագրել Արցախը

ՍՏԵՓԱՆ ՀԱՍԱՆ-ՋԱԼԱԼԵԱՆ

Քաղաքագէտ

 

Ադրբեջան-Արցախ հակամարտութիւնն ունի աւելի քան հարիւր տարւայ պատմութիւն: Իր ծագումից մինչ օրս բազմաթիւ փորձեր են արւել լուծելու այն, սակայն, դրանցից եւ ոչ մէկը չի ապահովել ցանկալի արդիւնք: Դրա պատճառներից մէկը Արցախի նկատմամբ օկուպանտ եւ ցեղասպան Ադրբեջանի բոլոր ժամանակների վարչակազմերի վարած հակահայկական, ծաւալապաշտական քաղաքականութիւնն ու խաղաղութեան հասնելու իրական նպատակի բացակայութիւնն է:     

Դեռեւս չկարգաւորւած Ադրբեջան-Արցախ հակամարտութիւնը յաւելեալ ռիսկեր է ստեղծում Հարաւային Կովկասում անվտանգութեան ապահովման տեսանկիւնից:

Հարաւային Կովկասի անվտանգութեան հարցը, բացի տւեալ տարածաշրջանի երկրներից, հետաքրքրում է նաեւ արտատարածաշրջանային երկրներին՝ պայմանաւորւած այստեղ վերջիններիս հետապնդած քաղաքական, տնտեսական եւ այլ շահերով:

Հետեւաբար, հակամարտութեան խաղաղ, արդար եւ շուտափոյթ կարգաւորումը, որը կարող է նպաստել հարաւկովկասեան տարածաշրջանում երկարատեւ ու կայուն խաղաղութեան հաստատմանը, բխում է ինչպէս տարածաշրջանային, այնպէս էլ արտատարածաշրջանային երկրների շահերից:                    

Արցախի Հանրապետութեան դէմ Ադրբեջանի սանձազերծած 2020 թւականի 44-օրեայ եւ 2023 թ. սեպտեմբերի 19-20-ի երկօրեայ ահաբեկչական պատերազմները, դրանց հետեւանքով արցախահայութեան ցեղասպանութիւնն ու Արցախի հայաթափումը բոլորովին նոր իրադրութիւն ստեղծեցին հարաւկովկասեան տարածաշրջանում:                    

Ադրբեջանի ագրեսիան ցոյց տւեց, որ վերջինս հրաժարւում է Ադրբեջան-Արցախ հակամարտութեան խաղաղ կարգաւորումից, մասնաւորապէս՝ ռազմական եղանակով հարցի լուծումը բացառելու վերաբերեալ բազմիցս արւած իր յայտարարութիւններից: Պատերազմը բացայայտեց Ադրբեջանի ագրեսիւ, զաւթողական քաղաքական բնոյթը եւ Ադրբեջան-Արցախ կոնֆլիկտի կարգաւորմամբ զբաղւելու միջազգային միակ մանդատն ունեցող ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի ջանքերի անտեսումը տարածաշրջանում կայուն եւ խաղաղ զարգացումների վերաբերեալ:

Արցախի Հանրապետութեան դէմ 2020 եւ 2023 թւականների Ադրբեջանի ագրեսիաներից յետոյ միջազգային կառոյցների, մասնաւորապէս՝ Եւրոպական խորհրդարանի, Եւրոպայի խորհրդի խորհրդարանական վեհաժողովի, միջազգային հանրութեան անդամ առանձին պետութիւնների ընդունած բանաձեւերն անառարկելիօրէն վկայում են, որ Ադրբեջան-Արցախ կոնֆլիկտը կարգաւորւած չէ, այն փակւած էջ չէ:

Հետեւաբար, կոնֆլիկտի կարգաւորման նոր ուղիների, արցախահայութեան՝ Արցախում տիրոջ իրաւունքով եւ կարգավիճակով վերահաստատւելու հիմնական գաղափարի իրականացման հնարաւորութիւնների արծարծումը հրատապ անհրաժեշտութիւն է:

Ստորեւ համառօտ ներկայացւում են կոնֆլիկտի կարգաւորման հնարաւոր եղանակները:

Խաղաղ եղանակ

Ադրբեջան-Արցախ կոնֆլիկտի կարգաւորման խաղաղ հնարաւորութիւնը Արցախի Հանրապետութեան անկախութեան միջազգային ճանաչման մէջ է:                             

Մինչեւ չլինի Արցախի Հանրապետութեան անվտանգութեան ապահովման կայուն, տեւական եւ արդիւնաւէտ միջոց, օկուպանտ եւ ցեղասպան Ադրբեջանն Արցախի Հանրապետութեան նկատմամբ իր ահաբեկչական գործելաոճը, իր ապօրինի յաւակնութիւնները չի դադարեցնելու:

Ի՞նչ կարող են անել դրա համար միջազգային հանրութեան անդամ պետութիւնները. ճանաչել Արցախի Հանրապետութեան անկախութիւնը: Իսկ ինչո՞ւ չեն ճանաչում, քանի որ նոյնիսկ Հայաստանն ինքը չի ճանաչել եւ չի ճանաչում Արցախի Հանրապետութեան անկախութիւնը:

Կարծում ենք՝ Արցախի Հանրապետութեան անկախութիւնը չճանաչելու օտարերկրեայ պետութիւնների քաղաքական վարքագծի մէջ կայ որոշակի տրամաբանութիւն: Եթէ Հայաստանի Հանրապետութիւնը, բացառութեամբ, իհարկէ, Նիկոլ Փաշինեանի գլխաւորած վարչակազմի, որն աշխարհի ամենաշահագրգիռ պետութիւնն է Արցախի Հանրապետութեան նկատմամբ բոլոր առումներով, չի ճանաչել եւ չի ճանաչում Արցախի Հանրապետութեան անկախութիւնը, ապա ինչո՞ւ պէտք է միւս պետութիւնները ճանաչեն:

Արցախի Հանրապետութեան անկախութեան միջազգային ճանաչմանը հասնելու հնարաւորութիւններից մէկը Հայաստանի Հանրապետութեան կողմից Արցախի Հանրապետութեան անկախութեան ճանաչումն է:

2021թ. դեկտեմբերի 16-ին ՄԱԿ-ի Գլխաւոր ասամբլեան ընդունել է «Ժողովուրդների ինքնորոշման իրաւունքի համընդհանուր իրականացումը» վերնագրով ռեզոլիւցիա (որոշում), որի 1-ին կէտի համաձայն՝ «Գլխաւոր ասամբլեան… վերահաստատում է, որ բոլոր ժողովուրդների ինքնորոշման իրաւունքի համընդհանուր իրականացումը…հանդիսանում է մարդու իրաւունքների արդիւնաւէտ երաշխաւորման եւ պաշտպանութեան ու այդ իրաւունքների պահպանման եւ խրախուսման հիմնարար պայման»:

Մէջբերումից պարզ է դառնում, որ մարդու բոլոր իրաւունքները կարող են արդիւնաւէտ կերպով երաշխաւորւել եւ պաշտպանւել, եթէ իրականացւի ժողովուրդների ինքնորոշման իրաւունքը:

Մինչեւ միջազգայնօրէն չճանաչւի արցախահայութեան ինքնորոշման իրաւունքի իրացման փաստը, այն է՝ 1991 թ. դեկտեմբերի 10-ի հանրաքւէի արդիւնքում անկախ հռչակւած Արցախի Հանրապետութիւնը, հնարաւոր չի լինելու արդիւնաւէտ կերպով երաշխաւորել եւ պաշտպանել արցախահայութեան մնացեալ բոլոր իրաւունքները:

Հարկ է նշել, որ Արցախի Հանրապետութեան անկախութեան ճանաչումը, կամ արցախահայութեան ինքնորոշման իրաւունքի իրացման փաստի ճանաչումը չի կարող որեւէ կերպ խախտել Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականութիւնը:

Այսպէս, ՄԱԿ-ի կանոնադրութեան համաձայն ինքնորոշման սկզբունքը սահմանւած է որպէս նպատակ, իսկ տարածքային ամբողջականութիւնը՝ որպէս սկզբունք: Կանոնադրութեան 1-ին յօդւածի 2-րդ մասով, մասնաւորապէս, սահմանւած է. «Միաւորւած ազգերի կազմակերպութեան նպատակներն են… 2. Զարգացնել ազգերի բարեկամական յարաբերութիւնները՝ հիմնւած ժողովուրդների իրաւահաւասարութեան եւ ինքնորոշման սկզբունքի յարգանքի վրայ…», իսկ կանոնադրութեան 2-րդ յօդւածի 4-րդ մասով, մասնաւորապէս, սահմանւած է. «Կազմակերպութիւնը եւ նրա անդամները, հետամուտ լինելով 1-ին յօդւածում շարադրւած նպատակներին, գործելու են հետեւեալ սկզբունքների համաձայն…. 4. Բոլոր անդամները միջազգային յարաբերութիւններում ձեռնպահ են ցանկացած պետութեան տարածքային ամբողջականութեան կամ քաղաքական անկախութեան նկատմամբ եւ/կամ Միաւորւած ազգերի նպատակներին անյարիր որեւէ այլ ձեւով ուժի գործադրումից կամ դրա սպառնալիքից:»:

Մէջբերումներից պարզ է դառնում, որ ՄԱԿ-ի կանոնադրութեան 2-րդ յօդւածում շարադրւած սկզբունքները պէտք է հիմք հանդիսանան կանոնադրութեան 1-ին յօդւածում շարադրւած նպատակներին հասնելու համար: Այսինքն՝ տարածքային ամբողջականութիւնը, որպէս ՄԱԿ-ի սկզբունք, պէտք է հիմք հանդիսանա՝ հասնելու ժողովուրդների ինքնորոշմանը որպէս ՄԱԿ-ի նպատակի:

Փաստօրէն, ՄԱԿ-ի կանոնադրութեան համաձայն ժողովուրդների ինքնորոշումը տարածքային ամբողջականութեան նկատմամբ ունի գերակայ դիրք:

Տարածքային ամբողջականութեան նկատմամբ ազգերի ինքնորոշման իրաւունքի գերակայ դիրքի մասին է վկայում նաեւ Կոզովոյի անկախութեան վերաբերեալ ՄԱԿ-ի Արդարադատութեան միջազգային դատարանի խորհրդատւական եզրակացութիւնը:

Արդարադատութեան միջազգային դատարանը 2010 թ. յուլիսի 22-ին ընդունել է խորհրդատւական եզրակացութիւն միջազգային իրաւունքի նորմերին Կոզովոյի անկախութեան միակողմանի հռչակման համապատասխանութեան վերաբերեալ:

Դատարանը քննութեան է առել նաեւ «տարածքային ամբողջականութիւն» հասկացութիւնը եւ տւել հետեւեալ մեկնաբանութիւնը. «տարածքային ամբողջականութեան սկզբունքի շրջանակը սահմանափակւում է միջպետական յարաբերութիւնների ոլորտով»:

Ի՞նչ է սա նշանակում: Սա նշանակում է, որ տարածքային ամբողջականութեան սկզբունքի մասին կարելի է խօսել միայն միջպետական յարաբերութիւնների ոլորտում, այսինքն՝ երկու կամ աւելի պետութիւնների միջեւ յարաբերութիւնների ոլորտում: Այդ ոլորտից դուրս չի կարելի խօսել տարածքային ամբողջականութեան սկզբունքի մասին: Տարածքային ամբողջականութեան սկզբունքը կարելի է կիրառել միայն պետութիւնների միջեւ յարաբերութիւնների մասին խօսելիս:

Քանի որ Ադրբեջան-Արցախ հակամարտութիւնը միջպետական յարաբերութիւնների ոլորտում գտնւող հակամարտութիւն չէ, հետեւաբար այս հակամարտութեան պարագայում չի կարելի խօսել տարածքային ամբողջականութեան սկզբունքի մասին:

Այսպիսով, Կոզովոյի անկախութեան միակողմանի հռչակման հետ կապւած ՄԱԿ-ի միջազգային դատարանի խորհրդատւական եզրակացութեան լոյսի ներքոյ օկուպանտ Ադրբեջանը Ադրբեջան-Արցախ հակամարտութեան կարգաւորման համատեքստում չի կարող խօսել Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականութեան խախտման մասին:

Հետեւաբար, Արցախի Հանրապետութեան քաղաքացիների ճնշող մեծամասնութիւնը կազմող ազգութեամբ հայերի՝ տիրոջ իրաւունքով եւ կարգավիճակով Արցախ վերադարձն իրականութիւն դարձնելու եւ Արցախի Հանրապետութիւնում նրանց երաշխաւորւած, անվտանգ եւ ստեղծարար կենսագործունէութիւնն արդիւնաւէտ կերպով ապահովելու համար Արցախի Հանրապետութեան անկախութեան միջազգային ճանաչումը հրամայական անհրաժեշտութիւն է:

Երբ ասւում է, որ արցախահայութիւնը պէտք է վերադառնայ Արցախ տիրոջ իրաւունքով եւ կարգավիճակով, նկատի է առնւում հետեւեալը՝

1. Արցախի Հանրապետութիւնում պիտի շարունակի իր լիազօրութիւններն իրականացնել Արցախի Հանրապետութեան ժողովրդի կողմից ձեւաւորւած վարչակազմը:
2. Արցախի Հանրապետութիւնում պիտի շարունակի գործել Արցախի Հանրապետութեան օրէնսդրութիւնը:
3. Կտրականապէս պիտի բացառել օկուպանտ եւ ցեղասպան Ադրբեջանին Արցախի որեւէ կերպ՝ ուղղակի, անուղղակի, կամ նոյնիսկ թւացեալ ենթակայութիւն:

Հաշւի առնելով՝

• արցախահայութեան կամարտայայտութիւնը՝ միջազգային եւ ԽՍՀՄ իրաւական ակտերի հիման վրայ ազգերի ինքնորոշման իրաւունքի իրացման փաստը, այն է՝ 1991 թ. դեկտեմբերի 10-ին Արցախի Հանրապետութիւնում անկացւած անկախութեան հանրաքւէի արդիւնքները,
• 1992 թ. յուլիսի 8-ին Հայաստանի Հանրապետութեան Գերագոյն խորհրդի կողմից ընդունւած «Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութիւնում ստեղծւած իրավիճակի մասին» որոշումը, որի ընդունման համար Հայաստանի Հանրապետութիւնը, մասնաւորաբար, հիմք է ընդունել Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան անկախութեան մասին 1991 թւականի դեկտեմբերի 10-ի հանրաքւէի արդիւնքները,
• հակամարտութեան խաղաղ կարգաւորման նպատակով ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի ձեւաչափի շրջանակներում բանակցութիւնները վերսկսելուց Ադրբեջանի հրաժարումը,
• արցախահայութեանը ցեղասպանութեան ենթարկելու Ադրբեջանի բոլոր ժամանակների վարչակազմերի ապացուցւած քաղաքականութիւնը՝

Հայաստանի Հանրապետութիւնը կարող է եւ պէտք է անյապաղ ճանաչի Արցախի Հանրապետութեան անկախութիւնը:

Հարկ է նշել, որ դեռեւս 1992 թ. Հայաստանի Հանրապետութիւնը որոշակի քայլ է կատարել Արցախի Հանրապետութեան անկախութեան ճանաչման ուղղութեամբ: 1992 թ. յուլիսի 8-ին Հայաստանի Հանրապետութեան Գերագոյն խորհուրդն ընդունել է «Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութիւնում ստեղծւած իրավիճակի մասին» որոշում:

Նշւած որոշումը Հայաստանի Գերագոյն խորհուրդն ընդունել է՝ «հիմնւելով միջազգային իրաւունքի հիմնադրոյթների, ազգերի ինքնորոշման իրաւունքի, ինչպէս նաեւ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան անկախութեան մասին 1991 թւականի դեկտեմբերի 10-ի հանրաքւէի արդիւնքների վրայ»:  

Փաստօրէն, Հայաստանի Հանրապետութիւնը դեռեւս 1992 թ. յուլիսին ճանաչել է արցախահայութեան կողմից ազգերի ինքնորոշման իրաւունքի իրացման փաստը, այն է՝ 1991 թ. դեկտեմբերի 10-ին Արցախի Հանրապետութիւնում անցկացւած անկախութեան հանրաքւէի արդիւնքները:  

Արցախի Հանրապետութեան անկախութեան ճանաչումից անմիջապէս յետոյ Հայաստանի Հանրապետութիւնը Արցախի Հանրապետութեան հետ պէտք է կնքի բարեկամութեան, համագործակցութեան եւ փոխադարձ օգնութեան մասին պայմանագիր: Այս քայլով առաջին՝ Հայաստանի Հանրապետութիւնը եւ Արցախի Հանրապետութիւնը դէ իւրէ միմեանց նկատմամբ կը ստանձնեն փոխադարձ պարտաւորութիւններ, մասնաւորապէս՝ Արցախի Հանրապետութեան կամ Հայաստանի Հանրապետութեան դէմ որեւէ երրորդ պետութեան կողմից ագրեսիայի իրականացման դէպքում համապատասխանաբար Հայաստանի Հանրապետութիւնը կամ Արցախի Հանրապետութիւնը կունենայ լեգիտիմ իրաւունք ռազմական աջակցութիւն ցուցաբերելու ագրեսիայի ենթարկւած կողմին: Երկրորդ՝ Հայաստանի Հանրապետութիւնն այլեւս չի կարող բանակցել Արցախի Հանրապետութեան անունից, կամ նրա փոխարէն, առաւել եւս ստորագրել որեւէ փաստաթուղթ, որն այս կամ այն չափով կարող է վերաբերել Արցախի Հանրապետութեան ազգային, պետական շահերին:

Այսպիսով, Ադրբեջան-Արցախ կոնֆլիկտի կարգաւորման խաղաղ եղանակն Արցախի Հանրապետութեան անկախութեան միջազգային ճանաչումն է: Իսկ դրան հասնելու հնարաւորութիւններից մեկը կարող է լինել Հայաստանի Հանրապետութեան կողմից Արցախի Հանրապետութեան անկախութեան ճանաչումը:

Ուժային եղանակ

Ադրբեջան-Արցախ կոնֆլիկտի կարգաւորման միւս եղանակն ուժային եղանակն է:

Եթէ միջազգայնօրէն չճանաչւի Արցախի Հանրապետութեան անկախութիւնը, ապա Արցախի Հանրապետութեան ազգութեամբ հայ քաղաքացիների՝ տիրոջ իրաւունքով եւ կարգավիճակով Արցախ վերադարձն իրականութիւն դարձնելու եւ այնտեղ նրանց խաղաղ, անվտանգ ու ստեղծարար կենսագործունեութիւնն ապահովելու նպատակով Արցախի Հանրապետութեան վտարանդի վարչակազմը կարող է դիտարկել նաեւ ուժային եղանակը:

Հարցն ուժային եղանակով լուծելու հնարաւորութիւն Արցախի Հանրապետութեան վարչակազմին տալիս է միջազգային իրաւունքը: Այսպէս, 1933 թ. դեկտեմբերի 26-ին Ուրուգւայի մայրաքաղաք Մոնտեվիդէոյում ամերիկեան 20 պետութիւններ, այդ թւում նաեւ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգները, ընդունել են «Պետութիւնների իրաւունքների եւ պարտականութիւնների մասին» կոնւենցիան, որն առաւելապէս յայտնի է Մոնտեվիդէոյի կոնւենցիա անունով:

Յիշեալ փաստաթղթի 3-րդ յօդւածում, մասնաւորապէս, արձանագրւած է. «Պետութեան քաղաքական գոյութիւնը կախւած չէ այլ պետութիւնների ճանաչումից: Նոյնիսկ ճանաչումից առաջ պետութիւնն իրաւունք ունի պաշտպանելու իր ամբողջականութիւնն ու անկախութիւնը…»:

Ի՞նչ է սա նշանակում: Սա նշանակում է, որ դէ ֆակտօ պետութիւնը կարող է ցանկացած միջոցով, այդ թւում նաեւ ուժի գործադրման միջոցով, պաշտպանել իր տարածքային ամբողջականութիւնն ու անկախութիւնը:

Հարկ է նշել, որ 2021 թ. սեպտեմբերի 29-ին Արցախի Հանրապետութեան Ազգային ժողովը վաւերացրել է Մոնտեվիդէոյի կոնվենցիան:

Իսկ ուժային եղանակը գործադրելու իր իրաւունքը Արցախի Հանրապետութեան վտարանդի վարչակազմը կարող է իրացնել հետեւեալ կերպ. Հայաստանի Հանրապետութիւնը ճանաչում է Արցախի Հանրապետութեան անկախութիւնը, որից անմիջապէս յետոյ Հայաստանի Հանրապետութեան վարչակազմը Արցախի Հանրապետութեան վտարանդի վարչակազմի հետ կնքում է «Բարեկամութեան, համագործակցութեան եւ փոխադարձ օգնութեան մասին» պայմանագիր:

Ղեկավարւելով Մոնտեվիդեոյի կոնւենցիայի եւ Հայաստանի Հանրապետութեան հետ կքւած «Բարեկամութեան, համագործակցութեան եւ փոխադարձ օգնութեան մասին» պայմանագրի դրոյթներով՝ Արցախի Հանրապետութեան վարչակազմը պաշտօնապէս գրաւոր դիմում է Հայաստանի Հանրապետութեան վարչակազմին՝ խնդրելով Արցախի Հանրապետութեանը տրամադրել ռազմական օգնութիւն: Արցախի Հանրապետութեան վարչակազմը, վերակազմաւորելով Հայաստանի Հանրապետութեան տրամադրած ռազմական օգնութիւնը, այն անւանում է Արցախի Հանրապետութեան Պաշտպանութեան Բանակ, որի միջոցով էլ դէօկուպացիայի է ենթարկում Արցախի Հանրապետութեան տարածքը: Արցախի Հանրապետութեան դէօկուպացիայի յատուկ ռազմական գործողութեանը կարող են մասնակցել կամաւորական ջոկատներ ինչպէս Հայաստանի Հանրապետութիւնից, այնպէս էլ՝ արտերկրից:

Հաշւի առնելով 1918 թւականի մայիսին Օսմանեան Թուրքիայի վարչակազմի կողմից հարաւկովկասեան տարածաշրջանում Ադրբեջան անունով արհեստական, կեղծ, խամաճիկային կազմաւորման ստեղծման փաստը, ինչպէս նաեւ Արցախի եւ Հայաստանի Հանրապետութեան հետ այդ արհեստական կազմաւորման փոխյարաբերութիւնների ողջ պատմութիւնը, որը կազմում է 107 տարի՝ վստահաբար կարող ենք պնդել, որ Ադրբեջանը խաղաղ ճանապարհով չի ազատելու Արցախի Հանրապետութեան սահմանադրօրէն ամրագրւած տարածքի նոյնիսկ մէկ միլիմետրը:

Հետեւաբար, Արցախի մեր հայրենակիցների՝ տիրոջ իրաւունքով եւ կարգավիճակով Արցախ վերադարձն իրականութիւն դարձնելու եւ այնտեղ նրանց խաղաղ, անվտանգ ու ստեղծարար կենսագործունէութիւնն ապահովելու նպատակով հրամայական անհրաժեշտութիւն է ուժային եղանակով օկուպանտ եւ ցեղասպան Ադրբեջանին դուրս քշելու Արցախի Հանրապետութեան տարածքից:  

Արցախն ազատագրելու վերոնշեալ եղանակներից ցանկացածի իրագործման հնարաւորութիւն, սակայն, կարող է ստեղծւել Հայաստանի Հանրապետութիւնում բարձրագոյն մասնագիտական կրթութիւն, Հայաստանի ազգային, պետական շահերը սպասարկելու յետագիծ, ցանկութիւն եւ կարողութիւն ունեցող վարչակազմի առկայութեան պարագայում: