Խաչապաշտից մինչեւ խաչուրաց. ինչպիսի «թռիչք». Արարատ քահանայ Պօղոսեանը՝ Փաշինեանի մասին
«ԱԼԻՔ» – Մայր աթոռ Սուրբ Էջմիածնի միաբան, Տ. Արարարտ քահանայ Պօղոսեանը գրառում է կատարել՝ անդրադառնալով նախօրէին Նիկոլ Փաշինեանի խաչքարերի մասին յայտարարութեանը.
«Թէ ինչ խորհրդաբանութիւն եւ նշանակութիւն ունի խաչքարը հայ ժողովրդի եւ խաչը քրիստոնեայ մարդկութեան պատմութեան մէջ, ոմանց, մասնաւորապէս իշխանութեանը, ինչպէս երէկ փաստւեց, պէտք է նորից ու կրկին բացատրել՝ չնայած նրան, որ հայ եւ օտար մատենագրութեան մէջ առկայ են հարցին նւիրւած բազմաթիւ մեկնութիւններ, ներբողներ, ճառեր, աղօթքներ եւ այլն, եւ դրանք առնւազն ընթերցողը կամ լսողը պէտք է որ հասկանար։ Սակայն նախքան մեկնութեանս անցնելը բնաբանային կարգով յիշատակեմ Նժդեհի իմաստնագոյն խօսքը. «Քրիստոնեան նա՛ չէ, ով քրիստոնէական վարդապետութեան տարերքը սխալ է հասկացել, ընկել նախապաշարումների ցանցի մէջ եւ տկարացել կորչելու աստիճան, այլ նա, ում մէջ մի քիչ քրիստոսութիւն կայ, մի կայծ ամենահզօր աստւածամարդու հոգուց»:
Քրիստոնեայ ժողովուրդների շարքում հայ ժողովուրդը պատմականօրէն առանձնանում է խաչի նկատմամբ բացառիկ վերաբերմունքով, ինչը ե՛ւ աշխարհայացք է՝ Քրիստոսի սիրոյ ու զոհաբերութեան գիտակցում ու վերապրում, ե՛ւ Քրիստոս – հայ ժողովուրդ բնութեան ու ճակատագրի նոյնականութիւն։ Դժւար է մատնանշել քրիստոնէութեան որեւէ այլ խորհրդանիշ, որով հայն արտայայտել է իր պատկանելութիւնը մեր հոգեւոր-նիւթական մշակոյթի բոլոր ոլորտներում, քան խաչը։ Եւ խաչի ու քարի համադրականութիւնից տեսլացած, մարմնաւորւած յղացք է խաչքարը՝ Հայաստանը, հայն ու հայկականութիւնը խորհրդանշող կատարեալ մի արւեստ, որ խորը արմատացել է ոչ միայն հայ աւանդութեան մէջ, այլեւ ամրագրւել համաշխարհային արւեստի պատմութեան մէջ՝ որպէս մեր ազգային ինքնութեան քարեղէն վկայ։
Պատահական չէ, որ մեր ժողովուրդը հնուց մինչեւ այսօր թէ՛ հայրենիքում, եւ թէ՛ դրա սահմաններից դուրս բարձրացնում է բազմաթիւ խաչքարեր, որ մեր թշնամիների եւ այսօր մասնաւորապէս Ադրբեջանի համար թիրախ են դարձել՝ տարածքային յաւակնութիւնների ռազմաքաղաքական արշաւում (դա է պատճառը, որ ադրբեջանական իշխանութիւնները կատաղի մարտնչում են նաեւ խաչքարի եւ խաչի դէմ. երբեւէ մոռանալի չէ Հին Ջուղայի խաչքարերի բարբարոսաբար ոչնչացումը):
Եւ այս համապատկերին, տարակուսալիօրէն, Հայաստանի ներկայիս մի շարք բարձրաստիճան պաշտօնեաներ ադրբեջանական կողմին յատուկ մոլեռանդով մարտնչում-բանակռւում են խաչքարերի դէմ՝ նենգափոխելով խաչքար տեղադրելու իմաստը, միաժամանակ պետական այրին անյարիր խօսոյթով փորձ անելով խեղել դեռահաս սերնդի հոգեբանութիւնը։ Միայն տարրական գիտելիքներից զուրկ կամ դաւադիր մտայնութիւններ ունեցող մեկը կարող է հակադրել խաչքարը եւ կեանքի առօրեայ հաճոյքն ու ազատութիւնը։ Գիտակցութիւնը, ազատ ապրելակերպն ու կեանքի հաճոյքը յականիշներ չեն, այլ՝ փոխերեւոյթներ կամ ներաշխարհային շղթայի մասեր։ Կեանքից միայն հաճոյք ստանալու մտայնութիւնը մարդկային բարոյատիպի կենսակերպ չէ, բացի այդ՝ թմրած գիտակցութեամբ կամ անգիտակցաբար հաճոյքի հասնելը ախտաբանական մոլութիւն է։ Աւելին, ինչպէս Նժդեհն է ասում. «Եթէ կեանքի նպատակը հաճոյքը համարեցիր, վախճանդ կորո՛ւստն է»։
Խաչը գիտակցական զոհողութեան խորհուրդն է, խաչակրութիւնը նախ եւ առաջ սէր է, յետոյ՝ տառապանք ու զոհաբերութիւն։ Սերն ու զոհաբերութիւնը քրիստոնեայ վարքի էութիւնն են, ոգով ուժեղի բնութիւն, ինչը հասու չէ հոգով տկարին։ Քրիստոնեայ է, օրինակ, զինւորը, որը սիրով եւ գիտակցաբար պաշտպանում է հող հայրենին՝ ինքնազոհողութեա՛ն գնով անգամ: Այս է Քրիստոսի խաչելութիւնը խորհրդանշող խաչի կամ խաչքարի խորհուրդը, սա է քրիստոնեայի առաքելութիւնը. «Ի՞նչ է նշանակում, երբ Հայ Եկեղեցին սրբացնում է Մամիկոնեան ոգին, այդ ոգու կրողներին,- ասում է Նժդեհը:- Արդեօք դա միայն երախտագիտութեան տո՞ւրք է, թէ՞ նաեւ խորագոյն մտահոգութիւն հայրենիքի ապագայի հանդէպ: Սրբացնելով ու յաւերժացնելով Մամիկոնեանների ուխտը` եկեղեցին մեր ժողովրդին տւած է ինքնապաշտպանութեան զէնքերից ամենահատուն ու յաղթականը – «մահ գիտեցեալը»։
Խաչը խաչքարի պատկերագրութեան գլխաւոր բաղադրիչն է՝ Քրիստոսի, Կենաց ծառի, երկնային դրախտի ու փրկութեան խորհուրդը։ Խաչքարի պատկերային համակարգում փորագրւում է ոչ միայն խաչը, այլեւ՝ խաղողն ու նուռը՝ որպէս ազգային խորհրդանիշեր։
Աւարայրի ճակատամարտից սկսած՝ խաչքարերը Հայաստանում գերազանցապէս բարձրացւել են ռազմական յաղթանակները եւ հայրենեաց պատերազմում նահատակւածների սուրբ յիշատակը յաւերժացնելու համար։
Պատահական չէ, որ խաչքարի ստորին հատւածում փորագրւում է նաեւ յաւերժութեան նշանը, կեանքի շարունակականութիւնն արտայայտող հոգեւոր խորհուրդը:
Խաչքարի գաղափարական խաչփողանում հատւում են կեանքն ու մահը, բացայայտն ու առեղծւածայինը, բարին ու չարը, տեսանելին ու անտեսանելին եւ յար ու հակդիր այլ երեւոյթներ: Խաչքարի վրայ փորագրւած խաչի ամենաբարձր կէտը՝ թագը, խորհրդանշում է երկնքի արքայութիւնը, ամենաստորին կէտը՝ դժոխքի կործանումը: Աջ կողմը պարունակում է շնորհների բաշխման խորհուրդը, ձախ կողմը՝ մեղքերի ներման խորհուրդը:
Եւ վերջապէս՝ ասելիքս ամփոփեմ դարձեալ Նժդեհով. «Մարդը, գաղափարի աստւածաշունչ մարդն է մեռել, մարդն է պակասում մեզ եսականութեան ու մաղձի, նիւթապաշտութեան ու շահի այս անփառունակ ու կոշմարային օրերում»։
Յ. Գ. – Ամենայն հաւանականութեամբ խաչամարտները մօտ ապագայում քննադատելու են մշակութային ինքնութեան մաս դարձած մէկ ուրիշ խորհրդանիշ՝ հայկական ձեռագրերը»,- գրել է նա:
