Սփիւռքի հաւաքական ներուժի թիրախային ներգրաււածութիւնը՝ համահայկական օրակարգի համատեքստում

Ստորեւ ներկայացնում ենք ՀՅԴ Բիւրոյի անդամ, ՀՅԴ Հայ Դատի Կենտրոնական գրասենեակի պատասխանատու Կիրօ Մանոյեանի ելոյթը «Սրբազան պայքար» շարժման «Դէպի կայուն եւ երկարարաժամկէտ խաղաղութիւն» խորագրով պանելային քննարկմանը:

Վերնագրում նշւած մի քանի բառերի, եզրոյթների սահմանումը, աւելի ճիշտ՝ գաղափարական ըմբռնումի սահմանումը պէտք է կատարել, որպէսզի յետոյ ասւելիքները իմաստ ունենան.

Սփիւռքը ընդհանրապէս ընկալւում է որպէս Հայաստանից, ոչ միայն Հայաստանի Հանրապետութիւնից դուրս ապրող հայութիւնը. բայց դա ոչ-ամբողջական բացատրութիւն է։ Այսօր արդէն խօսւում է հայկական ոչ թէ մէ՛կ Սփիւռքի, այլ Սփիւռքների մասին։ Եթէ 25 տարի առաջ կարելի էր խօսել յատկապէս Ցեղասպանութեան հետեւանքով աշխարհասփիւռ եղած զանգւածների կողմից ձեւաւորւած Սփիւռքի եւ 1970-ականներից՝ Խորհրդային եւ ապա վերանկախացած Հայաստանի Հանրապետութիւնից արտագաղթածներից ձեւաւորւած շերտի մասին, այսօր արդէն այս տեսակաւորումը է՛լ աւելի է շերտաւորւել՝ հայախօս, ոչ-հայախօս եւ այլ շերտերով։

Երկրորդը «հաւաքական ներուժն» է. հայկական Սփիւռքի կամ Սփիւռքների հաւաքական ներուժը ամբողջութիւնն է այն ներուժին որ առկայ է թէ որպէս հաւաքականութիւնների եւ թէ որպէս առանձին անհատների ներուժը եւ այս՝ ոչ մէկ ձեւով միասնական, համադրւած ներուժ չէ։ Այդ ներուժը բազմաբնոյթ  է՝ մշակութայինից մինչեւ առողջապահութիւն եւ առեւտուր, ֆինանսականից մինչեւ բարձր տեխնոլոգիաներ, եւ ինչ որ իմաստով՝ գրեթէ անսահմնափակ։ Իրականութիւն է նաեւ, որ ո՛չ Խորհրդային Հայաստանի եւ ոչ էլ՝ վերանկախացած Հայաստանի Հանրապետութեան օրերին՝ այս ներուժը կարելի եղած է սահմանել։ Եւ դա ոչ որովհետեւ տեղեկահաւաքը ճիշտ կամ լաւ չէ կազմակերպւած, այլ՝ որովհետեւ խնդիրը տեղեկահաւաքի մէջ չէ, այլ տեղ է. ո՞ւր… քիչ ետք կասեմ։

Երրորդը՝ «թիրախային ներգրաււածութիւնը՝ համահայկական օրակարգի համատեքստում»։ Նախ պէտք է սկսել «համահայկական օրակարգից». «համահայկական օրակարգը» իմ պատկերացմամբ՝ ընդգրկում է թէ՛ պետութեան պահպանման ու հզորացման, եւ թէ՛ Սփիւռքի պահպանման ու հզօրացման համար կենսական խնդիրները, եւ «թիրախային ներգրաււածութիւնը» վերաբերւում է բոլո՛ր ոլորտներում այդ ներուժի ներգրաււածութեանը։ Այլ խօսքով՝ թէ երկրի տնտեսութեան՝ բոլոր ոլորտներով եւ ճիւղերով, կրթութեան, գիտութեան, մշակոյթի, առողջապահութեան, բարձր տեխնոլոգիաների եւ պաշտպանութեան, ներքին եւ արտաքին քաղաքականութեան, արդարադատութեան եւ ցանկացած այլ բնագաւառում, իսկ Սփիւռքի կամ Սփիւռքների դէպքում՝ կրթական, մշակութային, քաղաքական ազդեցութեան, լայն իմաստով տնտեսական հնարաւորութիւնների ընդարձակման շուրջ կարելի է «համահայկական օրակարգ» ձեւաւորել եւ այդ օրակարգի խնդիրների լուծման համար օգտագործել ո՛չ միայն Սփիւռքի հաւաքական ներուժը, այլ նաեւ՝ պետութեան ամբողջ եւ հայ ազգի հաւաքական ներուժը. ոչ միայն պետական կառոյցների, այլ նաեւ հասարակութեան տարբեր շերտերի եւ խմբերի եւ առանձին անհատների ամբողջական ներուժը։

Որոշ գնահատականներ եմ տալու, հաստատումներ եմ կատարելու, որոնք չեն վերաբերւում միայն Հայաստանի Հանրապետութեան ներկայ իշխանութիւններին։ Տարբերութիւնն այն է, որ ներկայ իշխանութիւնները մեծաւ մասամբ ապիկար են եւ որ աւելի վատն է՝ առաջնորդւում են մէկի կողմից՝ ո՛վ կա՛մ ինչ-ինչ պատճառներով անմեղսունակ է, կամ՝ որ աւելի հաւանական է՝ այլ առաքելութեամբ է վերցրել իշխանութիւնը կամ բերւել, դրսի ուժերի կողմից բերւել իշխանութեան ղեկին։

Այսպէս. «համահայկական օրակարգը» ընդհանրապէս հասկացւել է որպէս հայկական պետութեան վերաբերեալ օրակարգ. խօսք չի եղել, կամ քիչ է եղել Սփիւռքի (կամ Սփիւռքների) կարիքների վերաբերեալ օրակարգի մասին։ Եթէ լինէր, պիտի ասւէր որ Սփիւռքի գոյութիւնը երկարաձգելու համար կենսական է «Հայաստան՝ երկիր դրախտավայր»-ի տեսլականի պահպանումը։ Վերանկախացման առաջին տարիներին, խօսք է գնացել  նոյնիսկ դրա մասին, որ այս պետութիւնը, Հայաստանի Հանրապետութիւնը պատկանում է միայն նրանց՝ ովքեր այստեղ ապրում են, իսկ այս պետութիւնում կարող են ապրել այնքան մարդիկ միայն՝ որոնց այս պետութիւնը կարող է կերակրել։ Մեր՝ Դաշնակցութեան համոզմամբ, «ազգը՝ իբրեւ պատմական, մշակութային, լեզւական եւ ընկերային-քաղաքական ուրոյն ամբողջութիւն, հիմնական արժէք է եւ էական գործօն՝ համամարդկային զարգացման ու հոգեմտաւոր բազմակողմանի հարստացման։ Ազգը մարդկային ընկերութեան զարգացման ամենակենսունակ միջավայրն է, ուր անհատը ձեռք կը բերէ հոգեմտաւոր բարգաւաճման լայն հնարաւորութիւն, լիակատար հաղորդակցութեան եւ սեփական կարողութեանց զարգացման առաւելագոյն կարելիութիւն»։ «Ամէն ազգի բնական եւ անկապտելի իրաւունքը կը կազմէ սեփական հայրենիքը – իր պատմական-աշխարհագրական բնօրրանը – իբրեւ ինքնուրոյն գոյատեւման,  յառաջդիմութեան եւ ստեղծագործութեան կենսական ազդակ։ Իր հայրենի տարածքին վրայ իւրաքանչիւր ազգի գոյատեւման երաշխիքը անկախ եւ իրաւական պետականութիւնն է։ Ան կը մարմնաւորէ [պէ՛տք է մարմնաւորի] ազգի քաղաքական կամքը, կը պաշտպանէ [պէ՛տք է պաշտպանի] անոր շահերը եւ կապահովէ [պէ՛տք է ապահովի] անոր անվտանգութիւնն ու ինքնուրոյն զարգացումը։ Անկախ պետականութիւնը նաեւ նախապայման է ընկերութեան բնականոն յառաջընթացին»։

Բայց այսօր ի՞նչ ենք տեսնում. ոչ միայն ազգն ու պետութիւնը, այլեւ՝ ազգայինն ու պետականն են արհեստականօրէն իրար հակադրւում։ Երկար ժամանակ մեր սեփական պետականութիւնը եւ կամ անկախ պետականութիւնը չունենալուն է վերագրւում որ մենք՝ հայերս չունենք պետական մտածողութիւն եւ առաջարկւում է, նոյնիսկ պարտադրւում է որ այս պետականութիւնը դատարկւի իր ազգային նկարագրից։ Պարտադրւում է արհեստականօրէն խեղաթիւրել, աղճատել մեր անցեալի, հետեւաբար նաեւ մեր ներկայի ընկալումն ու ապագայի տեսլականը։ Եւ սա ներկայացւում է որպէս «նոր», «իրական» Հայաստան կերտելու ճիգ։ Պարզ է, որ նման մօտեցումով, այսպիսի «գաղափարական լիցքով» – աւելի ճիշտ՝ այսպիսի ապազգային գաղափարական սնանկութեամբ – գոյութիւն չունի եւ չի կարող լինել համահայկական օրակարգ։ Այսպիսի ապազգային գաղափարական գծով, միայն կարելի է տեսնել սեփական – ոչ թէ՝ պետական – սեփական շահը եւ այդ շահին համար՝ մնացածին, մեր կողքինին, մեր դիմացինին, դրսեցիին կարողութիւնները օգտագործելու, շորթելու հնարաւորութիւնը։ Այս հակազգային գաղափարախօսութեամբ – եթէ կարելի է այդպէս կոչել այն – առաջնորդւելով միայն կարելի է 1990 թւականին Հայաստանի առաջին գումարման Գերագոյն խորհուրդի ընտրութիւններին Մարտունիից, Մարտակերտից, Ստեփանակերտից ու Արցախի այլ բնակավայրերից մասնակցած, տասնամեակներ շարունակ Հայաստանի Հանրապետութեան անձնագիր կրած տասնեակ հազարաւոր մարդկանց մի օրւայ մէջ ասել, որ «դուք Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացի չէք. այդ անձնագիրը ընդամէնը ճամբորդական փաստաթուղթ է»։

Ե՛ւ Հայաստանի Հանրապետութիւնը իր ամբողջութեամբ, պետական համակարգով եւ ժողովրդով ու հասարակական շերտերով ու անհատներով, ե՛ւ Սփիւռքը (Սփիւռքները)՝ իր/ենց համայնքներով, կառոյցներով, խմբակցութիւններով ու անհատներով իրականում ունեն անհրաժեշտ ներուժը, որը կը բաւարարի ամբողջ ազգին, ներառեալ պետութեան բազմապիսի կարիքները հոգալուն։ Քիչ առաջ ասում էի, որ խնդիրը այն չէ, որ այդ ներուժի մասին լաւ տեղեկահաւաք չի եղել, խնդիրը այն է, որ մեր պետականութիւնը պէտք է լինի այնպիսին, որ որպէս ազգի «ինքնուրոյն գոյատեւման,  յառաջդիմութեան եւ ստեղծագործութեան կենսական ազդակ», իրեն ձգի այդ ներուժը։ 1988 թւականից եղել են պահեր, ակնթարթներ երբ մեր պետականու­թիւնը, իր երկու՝ Արցախի ու Հայաստանի Հանրապետու­թիւն­ներով, սկսել է այդ ձգողականութիւնը դրսեւորել։ Բայց արդէն 2020 թ. նոյեմբերի 9-ից յետոյ, ՀՀ ներկայ իշխանութիւնների վարած քաղաքականու­թեան պատճառով, սկսել է ինքն իրենից՝ Հայաստանի Հանրապետութիւնից եւ երբեմն էլ՝ ընդհանրապէս հայկականու­թիւնից հայերի վանելու գործընթաց։

Տարիներ առաջ, մեր կուսակցութիւնը փորձագէտներից կազմւած մի խմբի պատւիրեց մի ուսումնասիրութիւն կատարել եւ դրա վրայ հիմնւած ծրագիր մշակել՝ նւազեցնելու Հայաստանի Հանրապետութիւնից արտագաղթը եւ խթանելու ներգաղթը։ Եզրակացութիւնը եղաւ այն, որ նման առանձին ծրագիր չի կարող գործել՝ եթէ երկրի ամբողջ վիճակը չբարեփոխւի, եթէ չվերանան պետական կառավարման բոլոր թերացումներն ու սխալները, եթէ Հայաստանի Հանրապետութիւնը չդառնայ այնպիսի հայկական պետութիւն, որ հայկական ինքնութիւն դաւանող մարդկանց հպարտութիւն չներշնչի, եւ որպէս արդիւնք՝ դէպի իրեն չձգի հայերի, մեծ թւով հայերի։ Ահա այստեղ է այս թեմայի վերնագրի հարցադրման բանալին ու պատասխանը. Հայաստանի Հանրապետութիւնը – ի վերջոյ նաեւ Արցախի Հանրապետութիւնը – պէտք է վերածենք այնպիսի պետութեան, որտեղից ոչ միայն մարդիկ ստիպւած չեն զգայ հեռանալու, այլ ընդհակառակը՝ այն դէպի իրեն կը ձգի ողջ հայութեանը, կամ առնւազն մեծ մասը հայութեան այն հատւածին, որ ունի ազգայի՛ն մտածողութիւն, աշխարհահայեացք, եւ այս ուղղութեամբ առնւազն մասնակի յանձնառութիւն։

Հայ ժողովրդի, ամբողջ հայ ժողովրդի, ոչ միայն Սփիւռքի հաւաքական ներուժի՝ համահայկական օրակարգի շուրջ ներգրաւելու համար այստեղ բնակւելը կարեւոր է, բայց միակ միջոցը չէ։ Կարելի է կերտել այնպիսի պետականութիւն, որ աշխարհի մէկ հեռաւոր անկիւնում, հայութիւնից հեռու ապրող մէկ հայ գիտնական՝ ցանկանայ – եւ աւելի կարեւորը՝ պետութիւնից հնարաւորութիւն ստանայ – իր մասնագիտական ներդրումը ունենալու երկրի զարգացմանը։

Եղաւ ժամանակ, երբ խրախուսելու համար Սփիւռքահայ գործարարների այստեղ ներդրում կատարել, ասւում էր «եկէք, զուտ բիզնես շահի տեսանկիւնից ներդրում արէք, հայրենասիրութեան կարիք չկայ»։ Չի կարող այդպիսի բան լինել. առանց հայրենասիրութեան՝ հայ մարդը զուտ շահադիտա­կան նպատակներով ներդրում չի անի այստեղ. զուտ շահադիտական նկատառումներով ներդրում անելու համար այստեղից շատ աւելի շահաւէտ վայրեր, երկրներ կան։ Հա՛յը, հայրենասէ՛ր հայը, անկախ բնակութեան վայրից եւ ունեցած քաղաքացիութիւնից, Հայաստանում այնքան ներդրում պիտի անի – իսկ պետութիւնը ոչ միայն դա պիտի խթանի, այլ այդ ներդրումը նաեւ պիտի այնպէս պաշտպանի -, որ ոչ-հայն էլ ցանկանայ այստեղ ներդրում անել։ Իսկ աշխարհի հեռաւոր մի անկիւնում, հայութիւնից հեռու ապրող հայ գիտնականն էլ առանց հայրենասիրութեան՝ իր գիտական հմտութիւնները չի ներդնի Հայաստանի Հանրապետութեան զարգաման ու հզօրացման գործում։

Համահայկական օրակարգի համատեքստում ամբողջ հայութեան – ոչ միայն Սփիւռքի – հաւաքական ներուժի թիրախային ներգրաււածութիւնը ապահովելու գործում մեծ, շատ մեծ է պետութեան դերը, որ պէտք է ստեղծի հնարաւորութիւնը, հնարաւորութիւնները այդ ներգրաււածութիւնը իրականացնելու։ Իսկ այսօր ի՞նչ ունենք մենք, եւ սա միայն վերջին տարիների խնդիր չէ. վերջին չորս տարում, վեց տարում, տաս կամ քսան տարում միայն Հայաստանի Հանրապետութիւնում բնակւող ՀՀ քաղաքացին, ով պատմական եւ կամ ինչ-որ այլ հանգամանքների բերումով Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւնից բացի մէկ այլ քաղաքացիութիւն ունի, մեր օրէնսդրութիւնը այդ հային համարում է անվստահելի, երբեմն նոյնիսկ կասկածելի։ Այսպէս, Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացիութիւնից բացի նաեւ այլ քաղաքացիութիւն ունեցողը չի կարող լինել Կոռուպցիայի կանխարգելման յանձնաժողովի անդամ, Հանրային ծառայութիւնները կարգաւորող մարմնի անդամ, Մրցակցութեան պաշտպանութեան յանձնաժողովի անդամ, Հեռուստատեսութեան եւ ռադիոյի յանձնաժողովի անդամ, չի կարող իրականացնել վիճակախաղի կազմակերպման գործունէութիւն, չի կարող լինել ՀՀ Կենտրոնական բանկի խորհրդի նախագահ, նախագահի տեղակալ կամ խորհրդի անդամ, չի կարող լինել դատաւոր, չի կարող նշանակւել մարզպետ, չի կարող ընտրւել Մարդու իրաւունքների պաշտպան, եւայլն։ Միաժամանակ, սակայն, միայն Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացի չհանդիսացողի համար ոչ միայն արգելք չկայ այլ երբեմն կայ պարտադրանք – արդար պարտադրանք – ծառայելու զինւած ուժերում։ Ուրեմն պիտի եզրակացնել, որ մեր երկրի սահմանները պաշտպանել կարելի է վստահել երկքաղաքացուն, բայց Հեռուստատեսութեան եւ ռադիոյի յանձնաժողովի անդամի գործ՝ ոչ, չի կարելի…

Կարելի է առարկել, որ այլ երկրներում էլ կան նման սահմանափակումներ։ Կարող է եւ կան. բայց այլ երկրներում կան նաեւ այլ կարգաւորումներ, որոնք արտասահմանում գտնւող կամ բնակւող քաղաքացուն փաստացի չեն զրկում համապետական քւէարկութիւններին մասնակցելու իրաւունքից։ Իսկ մեր դէպքում այդպէս չէ. այն օրը երբ որդեգրւեց երկքաղաքացիութեան մասին օրէնքը, նաեւ ընտրական օրէնսդրութեան մէջ փոփոխութիւն կատարւեց եւ դրսում գտնւողները եւ կամ բնակւողները զրկւեցին համապետական քւէարկութիւններին մասնակցելու իրաւունքից։

Այլ երկրների դէպքում, նաեւ հետզհետէ զարգանում է իրենց օրէնսդիր մարմիններում՝ արտասահմանում բնակւող քաղաքացիները ներկայացնող պատգամաւորների ընտրութեան համակարգը։ Սրանք իրականում մեխանիզմներ են՝ հիմնւած տւեալ պետութեան իւրայատկութիւնների վրայ։ Մեր մօտ էլ քննարկւել են տարբերակներ՝ Սփիւռքից ընտրովի կամ նշանակովի, ներկայացուցչական եւ այլ՝ առաւելաբար բարձրագոյն գործադիր իշխանութեան որպէս խորհրդատու եւայլն, բայց նաեւ որպէս օրէնսդիրի երկրորդ պալատ։ Սակայն, դրանք չեն հիմնականը. հիմնականը ազգի իրողութեան եւ համազգայինի հասկացողութեան առկայութիւնն է կամ այդ հասկացողութեան բացակայութիւնը։ Իսկապէս ուզո՞ւմ ենք մեր հաւաքական ներուժի ներգրաւումը համահայկական օրակարգի հարցերի կարգաւորման գործում. հարցը շատ ակտուալ է այսօր. Կը պահե՞նք միայն Հայաստանի Հանրապետութեան քաղաքացի հանդիսացող եւ վերջին վեցուկէս տարին պետութիւնը անդունդից անդունդ, կորստից կորուստ առաջնորդողին, թէ՝ վստահում ենք իր ամբողջ կեանքը ազգին, եկեղեցուն ու Հայրենիքին նւիրած մարդուն։