Ի՞նչ անհասկանալի բան կար Սիրիայի զարգացումներում

Սլաւոյ Ժիժեկը սլովենացի փիլիսոփայ եւ մշակութաբան-քննադատ է եւ հեգելեան մարքսիստ։

Նա աւագ գիտաշխատող է Սլովենիայի Լիւբլիանիայի համալսարանի հասարակագիտութեան եւ փիլիսոփայութեան բաժնում, Նիւ Եօրքի համալսարանում գերմաներէնի դասախօս, եւ Լոնդոնի համալսարանի Բիրքբեք կոլէջի դասախօս։ Նրա աշխատութիւնները շօշափում են մի շարք թեմաներ՝ մայրցամաքային փիլիսոփայութիւն, քաղաքական տեսութիւն, մշակութաբանութիւն, հոգեվերլուծութիւն, ֆիլմերի քննադատութիւն եւ աստւածաբանութիւն։

Հեղինակ՝ Սլաւոյ Ժիժեկ

Աղբիւրը` Project Syndicate

Թարգմ. «ԱԼԻՔ»-ի

 

Սիրիայում Բաշշար ալ-Ասադի վարչակարգի անսպասելի անկումը Աբու Մոհամմադ ալ Ջոլանիի գլխաւորած «Թահրիր Ալ Շամ» խմբաւորման կողմից անակնկալ էր նոյնիսկ ընդիմադիր ուժերի համար։ Այս անկանխատեսելի իրադարձութիւնը նպաստաւոր հիմք է ստեղծել դաւադրութեան տեսութիւնների ակնոցից խնդիրը տեսնելու համար։

Թէ ի՞նչ դեր խաղացին Իսրայէլը, Թուրքիան, Ռուսաստանը եւ ԱՄՆ-ը այս հանկարծակի իշխանափոխութեան հարցում, այն հարցերի շարքից է, որոնք հերթով կարող են ծագել իւրաքանչիւրի մտքում, ինչպիսին՝ շօշափւած արդեօ՞ք Ռուսաստանն էր, որ չկարողացաւ կողմնորոշւել Ասադին աջակցելու հարցում՝ միայն այն պատճառով, որ չէր կարող երկրորդ բացւած ճակատում կռւել՝ ուկրաինական բեմահարթակից այս կողմ, թէ՞ այս որոշումը հետին պլանային գործարքի արդիւնք էր, կամ արդեօ՞ք ԱՄՆ-ը հերթական անգամ ընկաւ իսլամիստներին աջակցելու ծուղակը եւ անտեսեց 1980-ականներին Աֆղանստանում  Մոսկւայի դէմ մոջահեդներին աջակցելու փորձի դասերը: Իսկ ի՞նչ արեց Իսրայէլը: Իսրայէլը միանշանակ օգտւել է Գազայից ու Յորդանան գետի «Արեւմտեան ափ»-ից աշխարհի ուշադրութիւնը շեղելու այս առիթից, նոյնիսկ իր համար նոր հողեր է գրաւում Սիրիայի հարաւային շրջաններում:

Ինչպէս մեկնաբանների մեծ մասը, ես այս հարցերի վերջնական պատասխանները չունեմ: Ուստի նախընտրում եմ կենտրոնանալ «Մեծ պատկեր»-ի վրայ:

 Այդ պատմութեան ընդհանուր բնութագրիչներից մէկն այն է, ինչ տեղի ունեցաւ Աֆղանստանից ԱՄՆ-ի զօրքի դուրսբերումից յետոյ, կամ 1979 թւականի Իրանի յեղափոխութիւնից յետոյ:  Խոշոր եւ վճռական մարտեր տեղի չեն ունեցել: Ռեժիմը պարզապէս փլուզւել է, ինչպէս թղթէ տուն։ Յաղթանակը տրւում է նրան, ով իսկապէս պատրաստ է պայքարել եւ զոհւել այդ ճանապարհին։

Միայն այն փաստը, որ ռեժիմը (Սիրիայի) համընդհանուր ատելի էր, չի բացատրում տեղի ունեցածը: Ինչո՞ւ վերացաւ Ասադի դէմ աշխարհիկ դիմադրութիւնը, եւ միայն իսլամիստ ծայրայեղականներին յաջողւեց օգտւել այդ հնարաւորութիւնից: Նոյն հարցը կարելի է տալ Աֆղանստանի վերաբերեալ։ Ինչո՞ւ հազարաւոր մարդիկ պատրաստ էին վտանգի ենթարկել իրենց կեանքը Քաբուլից ինքնաթիռով փախչելու ժամանակ, բայց չկռւել թալիբների դէմ: Աֆղանստանի նախորդ ռեժիմի զինւած ուժերն աւելի լաւ էին զինւած, սակայն սկզբունքօրէն նւիրւած չէին այդ ճակատամարտին (թալիբների դէմ):

Այս փաստերի համանման փաթեթն էր, որ իր կողմը հրաւիրեց փիլիսոփայ Միշէլ Ֆուկոյի ուշադրութիւնը, երբ նա Իրան էր մեկնում (երկու անգամ) 1979 թւականին: Նա տպաւորւած էր յեղափոխականների անտարբերութիւնից սեփական եսի ու անձնական անվտանգութեան նկատմամբ:

Այս կապակցութեամբ Պատրիկ Գամզը նշել է, որ ուսումնասիրութիւնների ընթացքում  հաւատարիմ են մնացել  «ագրեսիւ ճշմարտութախօսութեանն ու պատմողական անկեղծութեան» ձեւաչափին։ Նրանք (յեղափոխականները) ձգտում էին «փոփոխութիւն՝ պայքարի ու դատուդատաստանի» ձեւին, ի տարբերութիւն ժամանակակից արեւմտեան խաղաղ, չէզոքացնող ու թաւշեայ մեթոդների»: …Խնդիրը հասկանալու էական կէտը գործող ճշմարտութեան հայեցակարգն է… ճշմարտութեան հայեցակարգը որպէս մասնակի հարց, քանի որ այն յատուկ էր յեղափոխականներին»:

Ինչպէս Ֆուկոն է ասել.

«…Եթէ իրաւունքի (աւելի ճիշտ՝ իրաւունքների մասին) խօսող այս սուբիեկտը ճշմարտութեան արտայայտիչն է, ապա այդ ճշմարտութիւնն այլեւս փիլիսոփաների համընդհանուր ճշմարտութիւնը չէ։ … Այս ճշմարտութիւնը հետաքրքրում է ամբողջին միայն այնքանով, որքանով այն կարող է միակողմանի տեսնել, խեղաթիւրել եւ հասկանալ իր սեփական տեսանկիւնից: Այսինքն՝ սա ճշմարտութիւն է, որը կարող է արտայայտւել միայն պայքարի եւ ցանկալի յաղթանակի տեսանկիւնից, եւ վերջապէս կարելի է ասել խօսող սուբիեկտի սեփական գոյատեւման տեսանկիւնից. .

Կարելի է արդեօք մերժել այս տեսակէտը նախամոդեռն եւ «պարզունակ» հասարակութեան համար, որը դեռեւս չի հասել ժամանակակից ինդիւիդուալիզմի: Արեւմտեան մարքսիզմի հետ անցողիկ ծանօթութիւն ունեցող  իւրաքանչիւր անձի պատասխանը նոյնն է լինելու: Ինչպէս պնդում է հունգարացի փիլիսոփայ Գէորգ Լուկաչը, մարքսիզմը «համընդհանուր ճշմարտութիւն է» հէնց այն պատճառով, որ այն «մասնակի» է որոշակի սուբիեկտիւութեան առումով: Այն, ինչ փնտրում էր Ֆուկոն Իրանում, այսինքն՝ ճշմարտութիւնն ասելու հարկադրական (կամ «պատերազմական») ձեւը, Մարքսի մօտ առկայ էր հէնց սկզբից: Մարքսը, ով կարծում էր, որ դասակարգային պայքարին մասնակցելը ոչ միայն խոչընդոտ չէ պատմութեան «օբիեկտիւ» իմացութեանը հասնելու համար, այլեւ դրան հասնելու նախապայման է։

Գիտելիքի` որպէս իրականութեան «օբիեկտիւ» դրսեւորման պոզիտիւիստական ընկալումը, որը Ֆուկոն նկարագրում է որպէս «արեւմտեան ժամանակակից իշխանութեան խաղաղ, չէզոքացնող եւ նորմալացնող ձեւաչափ», «գաղափարախօսութեան վերջի» գաղափարախօսութիւնն է: Մի կողմից մենք ունենք փորձագիտական գիտելիքներ, որոնք ենթադրաբար ոչ գաղափարական են. Միւս կողմից, մենք ունենք ցաք ու ցրիւ անհատներ, որոնցից իւրաքանչիւրը կենտրոնացած է իր մոնոնորմատիւ մշակման վրայ («ինքնամշակում» Ֆուկոյի տերմինն է)՝ այսինքն՝ փոքրիկ բաների վրայ, որոնք ուրախութիւն են պատճառում մարդու կեանքին: Լիբերալ ինդիւիդուալիզմի այս տեսանկիւնից, ցանկացած համընդհանուր պարտաւորութիւն, յատկապէս, եթէ այն ռիսկ է պարունակում մարդու մարմնի եւ կեանքի համար, թւում է կասկածելի եւ «իռացիոնալ» (չմտածւած):

Այստեղ մենք բախւելու ենք մի հետաքրքիր պարադոքսի: Թէեւ աւանդական մարքսիզմը չի կարող համոզիչ բացատրութիւն տալ թալիբների այդ յաջողութեան դէպքում, այնուամենայնիւ այն օգնում է պարզաբանել, թէ ինչ էր փնտրում Ֆուկոն Իրանում (եւ ինչն է, որ Սիրիայում պէտք է ազդի մեզ վրայ): Այն ժամանակ, երբ համաշխարհային կապիտալիզմի յաղթանակը ճնշել էր աւելի լաւ կեանքի որոնման համար կոլեկտիւ մասնակցութեան աշխարհիկ ոգիին, Ֆուկոն յոյս ունէր գտնել կոլեկտիւ մասնակցութեան օրինակ, որը հիմնւած չէր լինելու կրօնական ֆունդամենտալիզմի վրայ: Բայց նա այն չգտաւ։

Լաւագոյն բացատրութիւնը, թէ ինչու կրօնն այժմ (կարծես թէ) ունի հաւաքական յանձնառութեան եւ անձնազոհութեան մենաշնորհը պատկանում է Բորիս Բուդենին: Նա պնդում է, որ կրօնը, որպէս քաղաքական ուժ, հասարակութեան հետքաղաքական փլուզման արտացոլումն է, այսինքն՝ աւանդական մեխանիզմների լուծարումը, որոնք երաշխաւորում են կայուն համայնքային կապերը: Ծայրայեղական մօտեցումներով կրօնի տեսակը միայն քաղաքական չէ: Այն աւելի շուտ հէնց քաղաքականութիւնն է։ Իր հետեւորդների համար ֆունդամենտալիստական կրօնը ոչ միայն սոցիալական երեւոյթ է, այլեւ հասարակութեան կառուցւածքը:

Հետեւաբար, այլեւս հնարաւոր չէ տարբերակել կրօնի զուտ հոգեւոր կողմը դրա քաղաքականացւած երեսից: Պոստ-քաղաքական աշխարհակարգում կրօնի  խողովակով են վերադարձւում  ռազմատենչ տրամադրութիւնները: Վերջին զարգացումները, որոնք թւում են, թէ կրօնական ֆունդամենտալիզմի յաղթանակներն են, ոչ թէ կրօնի վերադարձը քաղաքականութիւն են ներկայացնում, այլ պարզապէս քաղաքական ոգու վերադարձն է՝ ընդհանրութեան մէջ։

Այսպիսով, խնդիրն այն է, թէ ի՞նչ եղաւ արմատական աշխարհիկ (սեկիւլար) քաղաքականութեան հետ (այսինքն՝ եւրոպական արդիականութեան մեծ ու մոռացւած ձեռքբերումը): Այդ քաղաքականութեան բացակայութեան դէպքում, պնդում է Նոամ Չոմսկին, մենք գնում ենք դէպի կազմակերպւած հասարակութեան վերջը: Կէտ, որտեղ մենք նոյնիսկ չենք կարողանայ խելամիտ միջոցներ ձեռնարկել՝ «կանխելու շրջակայ միջավայրի աղետալի ոչնչացումը» կանխելու: Չոմսկին կենտրոնանում է շրջակայ միջավայրի հանդէպ մեր անտարբերութեան վրայ, բայց ես նրա տեսակէտը տարածում եմ քաղաքական պայքարի մէջ ներգրաււելու մեր ընդհանուր դժկամութեան վրայ: Այնպէս,որ կանխատեսելի աղետները կանխելու համար հաւաքական որոշումներ կայացնելը բացայայտ քաղաքական գործընթաց է:

Արեւմուտքի խնդիրն այն է, որ այն լիովին հրաժարւում է պայքարել մեծ համընդհանուր գաղափարի համար: Օրինակ, «պացիֆիստները» (խաղաղասէրներ), ովքեր ցանկանում են ամէն գնով վերջ տալ Ռուսաստանի պատերազմին Ուկրաինայում, ի վերջոյ նախընտրելու են իրենց հարմարաւէտ կեանքը եւ պատրաստ են զոհաբերել Ուկրաինան այս նպատակին հասնելու համար։ Իտալացի փիլիսոփայ Ֆրանկօ Բերարդին իրաւացի է. «Մենք արեւմտեան աշխարհի փլուզման տեսարանն են դիտում»: