Թուրք լրագրող. «Թուրքական ռեժիմը Հայաստանի հետ յարաբերութիւնները կարգաւորելու մտադրութիւն չունի»

Ermenihaber.am-ը Հայաստանի եւ Թուրքիայի յատուկ ներկայացուցիչների նշանակմամբ սկսւած հայ-թուրքական երկխօսութեան գործընթացը բազմակողմանիօրէն ներկայացնելու համար նախաձեռնել է հարցազրոյցների շարք Թուրքիայի ու Հայաստանի քաղաքական եւ հասարակական գործիչների հետ։

Այս անգամ կայքի զրուցակիցը թուրք լրագրող, գրող, մեդիաքննադատ, թարգմանիչ Ռաջըփ Դուրանն է։ Նա ծնւել է 1954 թւականին Ստամբուլում։ Դուրանը 1973 թ. աւարտել է Գալաթասարայի վարժարանը, ապա իրաւաբանական կրթութիւն ստացել Ֆրանսիայում։ Նա լրագրութիւն է սովորել Փարիզի CFPJ եւ Հարւարդի Նիման լրագրողական դպրոցներում։ Թղթակցել է թուրքական ընդդիմադիր «Aydınlık», «Hürriyet», «Özgür Gündem», «Cumhuriyet» թերթերին, ինչպէս նաեւ յայտնի AFP եւ BBC լրատւական գործակալութիւններին։

Նրա յօդւածները հրապարակւում են թուրքական ընդդիմադիր տարբեր լրատւամիջոցներում։ Մեդիաքննադատութեան ոլորտի վերաբերեալ 3 գիրք է հեղինակել։

– Արցախեան 44-օրեայ պատերազմից գրեթէ 2 տարի անց Հայաստանի եւ Թուրքիայի յատուկ ներակայացուցիչների նշանակմամբ կարգաւորման գործընթաց սկսւեց: Հայ–թուրքական յարաբերութիւնների կարգաւորումը ներկայ փուլում իրատեսական համարո՞ւմ էք։ Եթէ՝ այո, ինչո՞ւ, եթէ՝ ոչ, ինչո՞ւ։

– Անկարան 22 տարի շարունակ հակասական, անվստահելի եւ ագրեսիւ արտաքին քաղաքականութիւն է վարում որոշ տարածաշրջաններում, այդ թւում՝ Կովկասում։ Երբ դիտարկում ենք պատմութեան տեսանկիւնից, հայատեացութիւնը թուրքական պետութեան ԴՆԹ-ում է եղել Միութիւն եւ առաջադիմութիւն կոմիտէի (երիտթուրքեր-խմբ) ժամանակաշրջանից։ Բացի այդ, քանի որ Անկարա-Երեւան յարաբերութիւնների կարգաւորումը ոչ մի օգուտ չի բերելու գործող ռեժիմին, իմ կարծիքով, իրատեսական մօտեցում չէ ակնկալել, որ յարաբերութիւնները կը տեղափոխւեն բարիդրացիութեան եւ բարեկամութեան հիմքի վրայ։

Եթէ հաշւի առնենք այն, որ 2010-ին ստորագրւած համագործակցութեան համաձայնագրի շրջանակներում Անկարան քաղաքական եւ ռազմական աջակցութիւն է ցուցաբերել Ադրբեջանին Բաքւի կողմից Արցախի վրայ յարձակւելու գործում, կարող ենք հասկանալ, որ թուրքական ռեժիմը չունի այնպիսի մտադրութիւն, ինչպիսին Հայաստանի հետ յարաբերութիւնները կարգաւորելն է։

– Կողմերը մի քանի համաձայնութեան եկան, սակայն մինչ օրս պայմանաւորւածութիւնները կեանքի կոչելու համար Թուրքիայի կողմից ոչ մի քայլ չի արւել։ Անկարան Երեւանի հետ յարաբերութիւնները դիտաւորեա՞լ չի ցանկանում կարգաւորել, թէ՞ այլ պատճառներ կան։

Յիշեցնենք, որ հայ–թուրքական յարաբերութիւնների կարգաւորման գործընթացում Թուրքիայի յատուկ ներկայացուցիչ Սերդար Քըլըչն Անթալիայի դիւանագիտական ֆորումի շրջանակում տեղի ունեցած պանելային քննարկման ժամանակ ասել էր․ «Թուրքիան ցանկանում է ամբողջութեամբ կարգաւորել յարաբերութիւնները Հայաստանի հետ»։

– Ոչ միայն Թուրքիան, այլեւ շատ երկրներ յաճախ հետեւողական չեն գործում դիւանագիտական ​​դիսկուրսում, այսինքն կոնկրետ քայլերի եւ նախաձեռնութիւնների առումով, որոնք ձեռնարկւում են կամ պէտք է ձեռնարկւեն։ Անկարան ժամանակ առ ժամանակ, յատկապէս ԱՄՆ-ի եւ Արեւմտեան Եւրոպայի պահանջներին համահունչ, հազւադէպ է դրական յայտարարութիւններ անում արտաքին քաղաքականութեան, մասնաւորապէս Երեւանի հետ յարաբերութիւնների վերաբերեալ։ Սակայն, թերեւս, նախ պէտք է դիտարկել դրական քայլերի դրական ազդակները, որոնք կարելի է անել դիւանագիտական ​​դաշտում ներքաղաքական կյանքում։ Լինի դա 1915-ի ցեղասպանութիւնը, Հրանտ Դինքի մարդասպանների դատավարութիւնը, թէ հայկական հիմնադրամների ունեցւածքի հարցը… վարչակարգը վերջերս նման հարցերի շուրջ որեւէ խոստումնալից զարգացումների առաջամարտիկ չի եղել: Այնուամենայնիւ, պէտք է դիտարկել այն դրական քայլերը, որոնք հնարաւոր է իրականացւեն դիւանագիտական ​​դաշտում, եւ միգուցէ առաջին հերթին դրական ազդակները՝ ներքաղաքական կեանքում։ Լինի դա 1915-ի Ցեղասպանութիւնը, Հրանտ Դինքի մարդասպանների դատավարութիւնը, թէ հայկական հիմնադրամների ունեցւածքի հարցը… ռեժիմը (թուրքական-խմբ) վերջերս նման հարցերի շուրջ որեւէ յուսադրող զարգացման առաջամարտիկ չի եղել:

Փորձելով լարախաղացի պէս առաջ գնալ միջազգային ասպարեզում՝ Անկարան իրականում չի կարող վստահելի, յուսալի եւ գոհացուցիչ յարաբերութիւններ հաստատել այնպիսի որոշիչ ուժերի հետ, ինչպիսիք են Վաշինգտոնը, Մոսկւան եւ Բրիւսէլը: Այդպիսի դիրքում գտնւող պետութիւնն այն վիճակում չէ, որ կարողանայ իրականացնել այնպիսի նախաձեռնութիւն, որը հաւանութեան չի արժանանայ Ադրբեջանի կողմից, որն արտաքին աշխարհում նրա գրեթէ միակ դաշնակիցն է։ Բացի այդ, Անկարայի ռեժիմը, որը գտնւում է տնտեսական ճգնաժամի մէջ, նախկինի համեմատ աւելի կախւած է Բաքւի վարչակազմից։ Յիշենք նաեւ, որ յատուկ ներկայացուցիչ Քըլըչը դիւանագէտ է, ով Վաշինգտոնում իր դեսպան եղած ժամանակ ձեռնարկել է նախաձեռնութիւններ, որոնք վերաբերում են նաեւ ամերիկեան դատարանին։

– Հայաստանը դրական արձագանգեց նաեւ Քըլըչի՝ Երեւանում հանդիպում անցկացնելու առաջարկին։ Ո՞րն է Թուրքիայի կամ Հայաստանի որեւէ քաղաքում անցկացւելիք հանդիպման իմաստը եւ ինչո՞վ կարող է այն տարբերւել երրորդ երկրում անցկացւող հանդիպումներից:

– Երկու մայրաքաղաքների միջեւ վստահութեան ամրապնդման (դեռեւս ոչ թէ վստահութեան բարձրացման) միջոցառումներ իրականացնելու համար, կարծում եմ, դիւանագիտական ​եւ քաղաքական առումով աւելի շահեկան կը լինէր հանդիպումներն անցկացնել Անկարայում եւ Երեւանում կամ երկու երկրների տարբեր քաղաքներում։ Այդուհանդերձ ամենավերջինը դա ականատես եղանք նաեւ Անկարա-Աթենք յարաբերութիւնների ժամանակ. թուրքական ռեժիմը յաճախ չի կատարում սեղանի շուրջ համաձայնեցւած հարցերը։ Այդ իսկ պատճառով, եթէ նոյնիսկ տեսականօրէն դրական զարգացում լինի ու եթէ Անկարան հայերի հարցում շատ դժկամաբար վերաբերւի՝ ի նպաստ խաղաղութեան եւ բարեկամութեան, ապա չպէտք է զարմանալ։ Հարկ է յաւելել. արեւմտաեւրոպական որոշ մայրաքաղաքների՝ Էրդողանին զսպելու քաղաքականութիւնը ոչ մի դրական արդիւնք չի տւել։

– Ինչպէ՞ս է Թուրքիայի քրդական համայնքը վերաբերւում Երեւան–Անկարա յարաբերութիւնների կարգաւորմանը: Քուրդ քաղաքական գործիչներն ու փորձագէտները սատարո՞ւմ են այս գործընթացին:

– Այն քուրդ քաղաքական գործիչները, որոնց հետ ես շփւում եմ, ներկայումս զբաղւած են ռեժիմի կողմից ընտրւած քաղաքապետերին փոխարինող դրածոների նշանակման, քրդերենի նկատմամբ ոտնձգութիւնների եւ քրդերի իրաւունքները պաշտպանող քաղաքացիների ապօրինի ձերբակալութիւնների, դատավարութիւնների եւ բանտարկութիւնների հարցերով: Երբ Հայկական Հարցի թեման է բացւում, քուրդ քաղաքական գործիչների մտքով առաջինը գալիս է Սաքալլը Նուրէդդին փաշայի «Զօ…Լօ…» մէջբերումը (Նշենք, որ 1915 թ. Հայոց Ցեղասպանութիւնից յետոյ Թուրքիայում սկիզբ առած քեմալական շարժման ժամանակ «Զօ» անւանում էին հայերին, իսկ «Լօ»՝ քրդերին։ 1921 թ․ Քոչգիրի ապստամբութեան ճնշման ժամանակ Սաքալլը Նուրէդդին փաշան ասել է․ «Զօ ասողներին արմատախիլ ենք արել, հիմա հերթը Լօ ասողներինն է»- խմբ․)։

Քրդական հարցը (1925 թ.) եւ Հայկական Հարցը (1915 թ.) երկու խնդիրներ են, որոնք թուրքական պետութիւնը երկար ժամանակ չի կարողանում լուծել եւ իրականում չի էլ ցանկանում լուծել։ Անկասկած, եթէ երկու խնդիրներից մէկում դրական տեղաշարժ լինի, ապա դա կարող է դրականօրէն ազդել միւս խնդրի վրայ։ Թէեւ առայժմ երկու հարցում էլ հորիզոնում չի երեւում որեւէ յուսադրող տեղաշարժ։

 

ՈՒՇԱԴՐՈՒԹԻՒՆ

Հարցազրոյցներում առկայ վիճելի ձեւակերպումները կարող են չհամընկնել խմբագրութեան տեսակէտների հետ։ Բովանդակային առումով առանց խմբագրական միջամտութիւնների կարծիքների ամբողջական հրապարակումը սկզբունքային կարեւորութիւն ունի հետեւեալ նպատակների համար.

1. Ցոյց տալ հայկական լսարանին Թուրքիայի քաղաքական-հասարակական հանրութեան մտածողութեան տարբեր շերտերը եւ վերաբերմունքը հայ-թուրքական երկխօսութեան նկատմամբ։

2. Ներկայացնել մեր լսարանին՝ Թուրքիայում հակահայկական տրամադրութիւնների դինամիկան։

3. Աջակցել հայ փորձագիտական հանրոյթին եւ պետական կառոյցներին այս թեմայով առաւել հասցէական գործելու ու արձագանգելու հարցում։

4. Պահպանել հարցազրոյցի ժանրի լրագրողական վարւեցողութեան կանոնները։

Զրոյցը՝ ԷԼԵՆ ՔՈՔՉԵԱՆԻ