Թուրք փորձագէտներ. «Ռուս-ուկրաինական պատերազմը եւ Իրանի դէմ պատերազմը թոյլ տւեցին բացել «Զանգեզուրի միջանցք»-ը»

«ԱԼԻՔ» – Օգոստոսի 8-ին ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփի միջնորդութեամբ Վաշինգտոնում հանդիպել են ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինեանը եւ Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիեւը, նրանք ստորագրել են համատեղ հռչակագիր, որով ուրւագծւում է վերջնական խաղաղութեան համաձայնագրի շրջանակը: Համատեղ հռչակագրում ամենանշանակալի քայլը դարձել է Ադրբեջանը Նախիջեւանին կապող «Զանգեզուրի միջանցք»-ի շահագործման իրաւունքներն 99 տարով ԱՄՆ-ին յանձնելը։ Այս մասին ըստ News.am-ի՝ նշւած է թուրք վերլուծաբաններ Աբդուլլա Քաբաօղլուի եւ Ահմեդ Զահիթ Գիւնէյի յօդւածում։

Յօդւածում նշւում է.

«Այս հատւածն իրենից ներկայացնում է եզակի մայրուղի, որը կարող է դարպաս դառնալ դէպի Կենտրոնական Ասիա՝ ԱՄՆ-ի վրայ կենտրոնացած արեւմտեան տնտեսական համակարգի համար։ Խորհրդային Միութեան փլուզումից յետոյ ի յայտ եկած այդ ներուժը սահմանափակւած է եղել Ադրբեջանի եւ Հայաստանի միջեւ քաղաքական լարւածութեամբ եւ դրա հետ կապւած տնտեսական անորոշութեամբ:

Կենտրոնական Ասիայում աշխարհաքաղաքական հաւասարակշռութեան վերջին փոփոխութիւնները էլ աւելի են մեծացրել Արեւմուտքի աճող հետաքրքրութիւնը տարածաշրջանի նկատմամբ։ Ռուս-ուկրաինական պատերազմի ծանր քաղաքական եւ տնտեսական ծախսերը լրջօրէն խաթարել են տարածաշրջանում Ռուսաստանի աւանդական ազդեցութիւնը։

Զուգահեռաբար, Չինաստանի անընդհատ աճող տնտեսական ազդեցութիւնը տարածաշրջանում կարեւորագոյն նշանակութիւն ունի Կենտրոնական Ասիայի թուրքական հանրապետութիւնների համար, քանի որ այն ներկայացնում է Ռուսաստանի այլընտրանքը, որի դերը տարածաշրջանում աստիճանաբար թուլանում է։

Աւելին, այս տարածաշրջանում կարեւորագոյն ենթակառուցւածքային նախագծերի կենտրոնացումը, որոնք Չինաստանի «Մէկ գօտի, մէկ ճանապարհ» նախաձեռնութեան շրջանակներում ձգւում են մինչեւ Եւրոպա, կարող է աւելի դիւրին դարձնել Չինաստանի խնդիրը՝ Ռուսաստանի կողմից ազատւած տարածքը լրացնելու համար։ Այս իրավիճակը ստիպում է ԱՄՆ-ին եւ նրա արեւմտեան դաշնակիցներին տարածաշրջանում աւելի ակտիւ արտաքին քաղաքականութիւն վարել, որպէսզի համաշխարհային մրցակցութեան պայմաններում Կենտրոնական Ասիան չյայտնւի Չինաստանի ազդեցութեան տակ։

««Զանգեզուրի միջանցք»-ը, որի շահագործման իրաւունքները վերջերս կնքւած համաձայնագրի համաձայն փոխանցւել են ամերիկեան ընկերութիւններին, կարող է դառնալ Արեւմուտքի ֆորպոստը, որն այս ռազմավարութեան համաձայն կը ձգւի մինչեւ Կենտրոնական Ասիա»,- նշել են թուրք հասարակական գործիչները։

Արեւմտեան աշխարհի կողմից Կենտրոնական Ասիայի նկատմամբ հետաքրքրութեան վերսկսումը Թուրքիայի առջեւ զգալի հնարաւորութիւններ է բացում թուրքական հանրապետութիւնների հետ վաղուց սպասւած յարաբերութիւններ զարգացնելու համար։ Այդ երկրների հետ յարաբերութիւնները, որոնք Թուրքիայի արտաքին քաղաքականութեան առաջնահերթութիւնն էին դարձել Սառը պատերազմի աւարտից յետոյ, ներկայումս հեռու են ցանկալի մակարդակից։ Դա պայմանաւորւած է, առաջին հերթին, տարածաշրջանում Ռուսաստանի եւ Իրանի գերակշռող ազդեցութեամբ։ Այս երկու խաղացողները պատմականօրէն ակտիւ դիւանագիտական գործունէութիւն են վարել՝ տարածաշրջանի երկրներին դրդելով օգտագործելու իրենց տարածքներով անցնող Հիւսիսային եւ Հարաւային միջանցքները, այլ ոչ թէ Թուրքիայում կենտրոնացած «Միջին միջանցք»-ը։

Սակայն ռուս-ուկրաինական պատերազմի աւերիչ հետեւանքները եւ Իրանի դէմ 12-օրեայ պատերազմը թոյլ են տւել բացել Զանգեզուրի միջանցքը՝ Թուրքիայի համար արդիւնաւէտ ճանապարհ բացելով դէպի Կենտրոնական Ասիա։

Համաձայնագրի շրջանակներում միջանցքի շահագործման իրաւունքների փոխանցումն ամերիկեան ընկերութիւններին էապէս կամրապնդի Թուրքիայի ռազմավարական հաւասարակշռութիւնը Ռուսաստանի եւ Իրանի պոտենցիալ ապակառուցողական նախաձեռնութիւնների դէմ պայքարում, որոնք կարող են վերականգնել իրենց ազդեցութիւնը մօտ ապագայում:

Այսպիսով, Ռուսաստանի եւ Իրանի կողմից սպառնալիքներից զերծ անխափան ցամաքային հաղորդակցութեան ապահոված կայունութեան շնորհիւ Թուրքիան կարող է ե՛ւ ուժեղացնել իր ազդեցութիւնը Կենտրոնական Ասիայի շուկաներում, ե՛ւ ստանալ զգալի տնտեսական օգուտ։ Բացի այս ֆինանսական օգուտներից, այս գործընթացը նաեւ հնարաւորութիւն է ընձեռում Թուրքիային ընդլայնելու թուրքական հանրապետութիւնների հետ իր վաղուց սպասւած սոցիալ-տնտեսական ինտեգրումը մինչեւ աննախադէպ մակարդակի։

Չնայած այս բոլոր դրական ազդանշաններին, դժւար է ասել, որ այս գործընթացը Թուրքիայի տեսանկիւնից ամբողջութեամբ զերծ է ռիսկերից եւ սպառնալիքներից։ Թէեւ կան ԱՄՆ-ի ազդեցութեան ոլորտը Զանգեզուրի միջանցքում եւ թուրքական հանրապետութիւններում ընդլայնելու կոնկրետ ռազմավարական հիմնաւորումներ, սակայն այդ քայլերի կայունութիւնը լուրջ կասկածի տակ է, յատկապէս հաշւի առնելով ԱՄՆ-ի ներքաղաքական ցնցումները եւ երկրում տեղի ունեցած զգալի ինստիտուցիոնալ ճգնաժամը։ Նման զգալի անորոշութեան պայմաններում Կենտրոնական Ասիայի երկրների հետ համագործակցութիւն զարգացնելու Թուրքիայի ջանքերն անխուսափելիօրէն կարող են ձախողւել։

Միւս կողմից, այնպիսի առաջատար խաղացողները, ինչպիսիք են ԱՄՆ-ը եւ ԵՄ-ն, կարող են փորձել Թուրքիային դուրս թողնել Արեւմտեան եւ Կենտրոնական Ասիայում ինտեգրման գործընթացից՝ իրենց ներքին քաղաքականութեան որոշակի ազդեցիկ տարրերի ազդեցութեան պատճառով։ Չնայած Թուրքիայի աշխարհագրական առաւելութիւնը կարող է զգալիօրէն թուլացնել այդ հնարաւորութիւնը՝ ԱՄՆ-ում իսրայէլական լաբբիի, ինչպէս նաեւ ԵՄ-ում Յունաստանի եւ Կիպրոսի յունա-կիպրական վարչակազմի գլխաւորած տարրերը կարող են ձգտել առաւելագոյնս նւազագոյնի հասցնել միջտարածաշրջանային ինտեգրման մէջ Թուրքիայի մասնաբաժինը։ Նման սցենարի իրականացման դէպքում Զանգեզուրի միջանցքը կարող է դադարել լինել Թուրքիայի դարպասը դէպի Կենտրոնական Ասիա եւ վերածւել Արեւմուտքի կողմից Թուրքիայի եւ Կենտրոնական Ասիայի միջեւ կանգնեցւած պատի։

«Զանգեզուրի միջանցք»-ի նոր կարգավիճակը Թուրքիային տալիս է այնպիսի հնարաւորութիւն, որին նա սպասել է աւելի քան 30 տարի, սակայն դրա իրագործումը հնարաւոր կը լինի միայն ակտիւ, բազմակողմանի եւ հետեւողական դիւանագիտութեան շնորհիւ»: