Թովմաս Առաքել. «Յիշելով, որ պատերազմը չի աւարտւել»

Ծնունդով գիւմրեցի Թովմաս Առաքելեանի պատանեկութիւնն անցել է Արցախի Քաշաթաղի շրջանի Իշխանաձոր, ապա Գետամէջ գիւղերում: Աւարտելով Հառիճավանքի Թրբանճեան հոգեւոր ընծայարանը, 2015-2019 թւականներին սովորել է Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի «Գէորգեան» հոգեւոր ճեմարանում, որն աւարտելուց յետոյ զօրակոչւել եւ համալրել է Հայոց Բանակի շարքերը: Թովմասի ծառայութիւնն անցել է տարբեր զօրամասերում: Զինւորական ծառայութեան հետ զուգահեռ նա շարունակել է հաւատարիմ մնալ հոգեւորականի կոչմանը՝ կազմակերպելով Սուրբ Գրքի սերտողութիւններ, մկրտութեան արարողութիւններ, ուխտագնացութիւններ, իսկ 2019 թ. հոկտեմբերին տպագրել է հեղինակային «Բարեպաշտական սովորութիւնները Հայոց եկեղեցում» գիրքը: Հայոց եկեղեցու ԶՈՒ հոգեւոր առաջնորդութեան կողմից ստացել է «Գիր օրհնութեան»: Թովմասը մասնակցել է Արցախեան երկրորդ պատերազմին: Պատերազմից յետոյ նրան շնորհւել է սերժանտի կոչում, նշանակւել է ջոկատի հրամանատար ու մարտական դիրքի աւագ: Պարգեւատրւել է «Սակրաւոր», «Սակրաւորի 3-րդ կարգ», «Լաւագոյն զինւոր-մարզիկ», «Հայոց Բանակի գերազանցիկ», «Քաջարի մարտիկ» կրծքանշաններով, «Մարտական հերթապահութիւն» մեդալով: Նրան Ինսթագրամում հետեւում է աւելի քան 70 հազար մարդ: Թովմասը Տաւուշի թեմի երիտասարդաց պատասխանատուն է: «Գէորգեան» հոգեւոր ճեմարանում ուսանած եւ այժմ Երեւանի թատրոնի եւ կինոյի ինստիտուտի արւեստի կառավարում բաժնի ուսանող, ուրարակիր [Եկեղեցական պաշտօնեայ՝ դպիրից բարձր է, սարկաւագից՝ ցածր, որին իրաւունք է տրւում ուրար կրել եկեղեցում սպասաւորելիս]:

– Ողջոյն Թովմաս:

– Ողջոյն Սիւնէ, շնորհակալ եմ հրաւէրի համար:

– Մենք եւս շնորհակալ ենք:

– Ինչ կասես Աստւածաշնչի պատգամի մասին: Այսօր Աստւածաշնչի ասելիքն ինչ է հայ ժողովրդին, հայ մարդուն: Աստւածաշունչը սովորեցնում է, որ «Աստւած սէր է»։ Այսօր այլ զգացողութիւնն է չէ՞, գերակշռողը ատելութիւնն է: Աստւածաշունչը ամէն բան սիրուց մղւած է անում։ Աւելին, մենք կարողանում ենք սիրել, քանի որ նա մեզ էլ է տւել սիրելու ունակութիւն։

«Աստւած սէր է»: Գիտէք, ես այլեւս դադարել եմ, հաւատալ ընդհանրականութեանը, չեմ հաւատում մարդկանց, հաւատում եմ մարդուն: Կարծում եմ Աստծուն մօտենալն էլ հաւաքական եւ ազգային խնդիր չէ: Ժողովրդի հարցը չէ շատ անհատական, առանձնաւոր ճամբորդութիւն է դէպի Աստւած: Հետեւաբար կարծում եմ մենք պէտք է դէպի Աստւած քայլենք եւ ուշադրութիւն չդարձնենք ազգի ապաշխարութեանը, ազգի հոգեւոր պաշտպանութեանը, ժողովրդի, այլ պէտք է ամէն մէկս առանձնաբար առանց մեր կողքինին նայելու, առանց մեր հասարակութեան մէջ խնդրայարոյց երեւոյթներին նայելու չյուսահատւենք եւ որոշենք գնալ դէպի Աստւած եւ ճշմարտութիւն: Այն մեր անհատական որոշումը եւ անհատական յաղթանակը պէտք է լինի: Եթէ մենք անհատապէս, առանձնաբար, կարողացանք այդ ճանապարհը անցնել եւ յաղթանակել, ապա վստահ եմ, որ արդիւնքում ազգի փոփոխութիւնն էլ, համազգային դարձն էլ կը լինի: Բայց անդադար ամէն մէկս պէտք է ուշադրութիւն դարձնենք եւ խօսենք միմիայն ինքներս մեզ եւ մեր մասին: Այսինքն այդ գործընթացը նախ պէտք է անհատական մակարդակում կատարւի:

– Ամէն անգամ, երբ մտածում ենք, թէ ինչպէ՞ս մօտենալ լիարժէքութեանը՝ Աստծուն, մեզ՝ սրտի համոզմունք է պահանջւում, թէեւ հաւատքը եւ հաւատալու որոշումը մեզանից է կախւած:

– Աստծուն մօտենալու ամենաառաջնային եւ յաղթական քայլը, այն յստակ գիտակցութիւնն է, որ մենք այդ քայլի կարիքն ունենք: Երբ որ դու այլեւս գիտակցում ես, որ պէտք է քայլես առ Աստւած եւ կատարում ես առաջին փոքրիկ քայլերդ, դրանից յետոյ Աստւած ինքն է սկսում գործել քեզանում եւ ինքն է սկսում առաջնորդել քեզ: Օրինակ՝ փոքրիկ երեխան, ինչպէս երբ նոր է սովորում քայլել, երեխային դնում են յատակին, թոյլ են տալիս, որ երեխան մէկ-երկու քայլ կատարի եւ ծնողները գիտեն, որ երեխան ընկնելու է, պատրաստ, ձեռքերը պահած սպասում են, որ երբ մէկ-երկու քայլ կատարի, միանգամից գրկեն:

– Աստւած մեզ հետ այդպէ՞ս էլ վերաբերւում է:

– Աստւած մեզ հետ այդպէս էլ վերաբերւում է: Թողնում է առաջին քայլերը կատարենք ինքնուրոյն, միեւնոյն է, ինքներս մեզ փրկել չենք կարող: Միեւնոյն է մեզ Քրիստոս է փրկելու, բայց երբ մենք մեր թօթովախօս, առաջին քայլերը կատարում ենք, մեր փոքրիկ քայլերով, Աստւած ամէն պահի պատրաստ է թոյլ չտալ մեզ վնասենք, միանգամից մեզ գրկում է: Որովհետեւ տեսնում է մեր պատրաստակամութիւնը, քայլելու եւ արդէն Սուրբ Հոգու առաջնորդութեամբ, Աստծու օգնականութեամբ, շնորհով, որ Աստւած տալիս է մեզ, կարողանում ենք յաղթահարել հետագայ բարդութիւնները: Բայց խորքում Աստծուն մօտենալու քայլերը շատ պարզ են: Աստւածաշնչի ընթերցանութիւնը հազար եւ մէկ բանալի է տալու, պատարագին մասնակցութիւն, որը թոյլ է տալու մեզ պատարագից՝ պատարագ, հաղորդութիւնից՝ հաղորդութիւն, այս սրբազան կանգառներով անցնելու՝ մեր քրիստոնէական ճանապարհը եւ այս ամենի սկիզբը ապաշխարութիւնն է, լրումն է ապաշխարութեան: Ապաշխարութիւնն ի՞նչ է, մտքի փոփոխութիւն, մտքի երջանիկ փոփոխութիւն, հինգ կանգառներով՝ գիտակցութիւն, զղջում, խոստովանութիւն, հատուցում եւ արձակում: Սա արդէն կարելի է համարել հոգեւոր կեանքի համար պարարտ հող, որի վրայ անձնական բարեպաշտութեամբ, մեղքերի դէմ պայքարելով մենք կը կառուցենք մեր հոգու տունը:

– Հայն այսօր ինչի մասին պէտք է մտածի:

– Մենք նախ եւ առաջ պէտք է մտածենք մեղքին յաղթելու մասին, որովհետեւ մենք մեղքին ենք պարտւել, մենք չենք պարտւել թուրքին, մենք չենք պարտւել քաղաքական, դիւանագիտական, առեւտրական ինչ-ինչ խաղերին: Մենք պարտւել ենք մեղքին, հետեւաբար մեղքին յաղթելով է, որ մենք կը կարողանանք վերականգնել մեր նկարագիրը եւ կը կարողանանք մեր յոյսը դնել Աստծոյ վրայ: Յաղթել ստին, յաղթել վախին, յաղթել նախանձին եւ հպարտութեանը:

– Մենք ազգովի որոշել էինք հպարտ լինել եւ դրա պտուղները քաղեցինք:

– Հպարտ բառը ըստ Գրիգոր Տաթեւացու՝ վերլուծութիւններից մէկի, որը անշուշտ բառակազմական վերլուծութիւն չէ, այլ աւելի շատ իմաստային, նշանակում է հրեշտակին պարտւած եւ առաջին հպարտն էլ հէնց սատանան էր: Ազգովի որոշեցինք հէնց հպարտ բառը վերցնել որպէս մեր նկարագիր, եւ ահաւասիկ հպարտութիւնը ինչպէս սատանային դրախտից գցեց դժոխք, այնպէս էլ մեզ զրկեց Արցախ դրախտից եւ հիմա մենք պէտք է անդադար մտածենք խոնարհութեան մասին, խոնարհութիւնը ոչ թէ խեղճութիւնն է, այլ յաղթանակի տանող խոնարհութեան: Իմաստութեան տանող խոնարհութեան, այն խոնարհութեան, որը ոտքի է կանգնեցնում ոչ թէ հակառակը գցում է գետին եւ ըստ էութեան, ով է ամենաուժեղ մարդը, նա ով պատրաստ է Աստծու առաջ ծնկել, որովհետեւ, եթէ դու Աստծու առաջ ծնկում ես, էլ ոչ մէկի առաջ չես ծնկի: Իսկ մենք դրանում մէկ անգամ չէ, որ կարողացել ենք համոզւել մեր ազգային, եկեղեցական, համաքրիստոնէական մեծագոյն սրբերը՝ Ս. Գէորգ, Ս. Վարդան, Ս. Սարգիս եւ այլն. նրանք վկայութիւնն են այդ փաստի: Ամենաքաջամարտիկ զօրավարները, Աստծու առաջ ծնկում էին, բայց մարդու առաջ երբեք, խոնարհ էին Աստծու առաջ, եւ յաղթանակած էին իրենց զօրքի եւ հայրենիքի մէջ, այս բանաձեւումները մենք շատ պէտք է վերլուծենք եւ իհարկէ ամենավերջում, քնելիս, արթնանալիս, ճանապարհ գնալիս, սնւելիս, աշխատելիս, ուսուցանելիս, եւ գիրք կարդալիս, աղօթելիս ամէն անգամ մեր հոգու մտքի մէջ պէտք է լինի մէկ սրբազան բառ՝ Վրէժ, վրէժ, վրէժ:

– Վրէժի մասին խօսելով, կարելի է վերահաստատել, որ կրօնը նաեւ ունի պարտաւորութիւն հայութեան նկատմամբ իրականացւող անարդարութեան պատժելիութիւնը ապահովելու ուղղութեամբ: Այո, հասարակութեանը անհրաժեշտ է պատրաստել վրէժի, իհարկէ, գիտակցելով, որ այդ զգացման հոգեբանութիւնը որպէս հասկացութիւն շատ բարդ է, այսինքն յաճախ վրէժը նոյնականացւում է չարութեան հետ: Ինչպէս կանխել այս թիւրըմբռնումը, գիտակցելով, որ այն թաքնւած է հատուցման ցանկութեան, մեզ հետ կատարւածի պատասխանի, ընդհանրապէս, վեհ հասկացութիւնների տակ։ Որովհետեւ մարդիկ դեռեւս հաւատում են, որ ամէն վատ բան բումերանգի պէս կը վերադառնայ «չարագործի» կողմ:

– Այս հարցի պատասխանը փայլուն եւ շատ յստակ տւել է Ս. Յովհան Հայրապետը՝ Ոսկեբերան: Յովհան Հայրապետը ասում էր քրիստոնեաները ատում են մեղքը, բայց ատելութիւն չունեն մեղաւորի նկատմամբ, այսինքն մարդը ոչ միայն կարող է, այլ նաեւ պէտք է ատելութիւն ունենայ մեղքի նկատմամբ, մենք չպէտք է ատենք սուտը, մենք պէտք է ատենք վախկոտութիւնը, պէտք է ատենք որեւէ բացասական երեւոյթ: Միեւնոյն ժամանակ, մեր ատելութիւնը երբեւէ անձնաւորւած չպէտք է լինի, անձերի հետ կապւած մենք պէտք է կատարենք խրատական աշխատանք, այդ խրատական աշխատանքը պէտք է ուղերձւի թէ՛ հայրական մակարդակով, թէ՛ վիրահատական պրոցեսներով, իսկ վիրահատութիւնը միշտ չէ, որ հաճելի է: Մենք պէտք է պատրաստ լինենք նաեւ վիրահատելու, այսինքն՝ մեղաւորի հետ պէտք է շփւել այնպէս ինչպէս շփւում է բժիշկը, իսկ բժիշկը մեզ վիրահատում է, փաստացի վէրքեր է բացում, արիւն է թափում, բայց այն միայն մեզ բժշկելու նպատակով է: Բժիշկը մեզ չի ատում, բժիշկը ատում է մեր հիւանդութիւնը, բժիշկը կտրում է մեր քաղցկեղը եւ իր այդ բուռն զգացողութիւնները ուղղւած չեն մեր անձին վնասելու համար: Մենք պէտք է իւրաքանչիւր մեղաւորի միջից, նոյնիսկ վիրահատական ճանապարհով մեղքը հանենք: Մեզ ասելով, ի նկատի չունեմ միայն հոգեւորականներին, ուսուցիչն իր տեղում, լրագրողն իր տեղում, հասարակական գործիչը, արւեստագէտին՝ իր: Անհրաժեշտ է պայքարել յանուն առողջացման, եթէ մենք խօսում ենք մեր ներքին հիւանդութիւնների մասին, իսկ եթէ մենք ասում ենք վրէժ, մենք ասում ենք շատ յստակ իրականութիւն, որը կայ Աստւածաշնչում երբ Աստւած ասում է վրէժն իմն է եւ ես եմ հատուցելու: Վրէժն Աստծունն է:

Մենք պէտք է անդադար Աստծուց խնդրենք վրէժ, եւ Աստծու համար արժանի եւ մաքուր անօթ լինենք, որպէսզի Աստւած ուզի մեր միջոցով փորձել, մենք դառնանք Աստծու բազուկը, եթէ մեր մէջ լինի մեղքը, չարիքը, ծուլութիւնը, հպարտութիւնը, ատելութիւնը, Աստւած չի գործի մեր ձեռքով եւ թոյլ չի տայ իր վրէժը, Աստծոյ վրէժը, արդարօրէն հասնի եւ մեր կարեւորագոյն նպատակը լինի վերադառնալու Արցախ, վերադառնալու Շուշի:

– Այսօր ինչպէս ենք կարող վերականգնել մեր յաղթանակները:

– Այսօր մենք անդադար պէտք է մտածենք վերադառնալ Գանձասար, վերադառնալ Դադիվանք, վերադառնալ Ղազանչեցոց, վերադառնալ Արցախ, Արցախ, Արցախ: Չի կարող օրակարգ փոխւել: Մենք չենք կարող պարտութիւնը ընդունել, որպէս եղած կատարւած փաստ, որովհետեւ մեր թշնամին փայլուն օրինակ ցոյց տւեց, որ 30 տարի իմաստութեամբ աշխատելու դէպքում հնարաւոր է: Անշուշտ մենք պարտւել ենք ճակատամարտում, բայց պատերազմը չի աւարտւել:

– Աստւածաշունչը ներկայացնում է ճանապարհ դէպի կատարելութիւն, վերադարձ դէպի կեանք: Մենք ա՞յդ գիտակցութեամբ էլ պէտք է ընթերցենք այն:

– Յիշելով, որ պատերազմը չի աւարտւել: Չի աւարտւել հոգեւոր պատերազմը, չարը գործում է մեր դէմ, մեղքը ուտում է մեզ, յաղթել հոգեւոր պատերազմը նշանակում է ունենալ հոգեւոր սպառազինութիւն, այնպէս ինչպէս մարմնաւոր պատերազմն է յաղթանակում, երբ ունենում ես գրագէտ օգտագործւող սպառազինութիւն, այնպէս էլ հոգեւոր: Իսկ Եփեսացիներին ունեցած պատերազմում, Պօղոս Առաքեալն ասում է, մենք հոգեւոր սպառազինութեան կարիքն ունենք: Այդ դէպքում մեր զէնքերը, որոնք են՝ Աստւածաշունչը, պատարագը, աղօթքը, համայնքային կեանքը իր խորհուրդներով: Անհրաժեշտ է գրագէտ օգտագործել բոլոր հոգեւոր զէնքերը:

– Բոլոր ժամանակներում էլ բարդ է սկզբունքային մնալը, ինքդ քեզ հաւատարիմ մնալը, ինքդ քեզ չդաւաճանելը:

– Ընդհանրապէս բարդ է բոլոր ժամանակներում լինել նւիրեալ, հաւատարիմ, հաւատարիմ լինելը միշտ բարդ է: Դաւաճան լինելը ու կործանելը միշտ աւելի հեշտ է քան պայքարելը, յաղթելը: Անհրաժեշտ է լինել իմաստուն, խորագէտ, կիրթ: Անհրաժեշտ է կարողանալ ունենալ կրթութիւն, բայց կրթութիւն ոչ թէ տեղեկատւութեան իմաստով, այլ ձեւաւորման: Կիրթ մարդ նշանակում է ձեւաւորւած մարդ, ձեւաւորւած աշխարհայեացք ունեցող մարդ, որը կարողանում է բոլոր տեղեկատւութիւնները համակցել եւ վերլուծել դրանք: Ցաւօք սրտի մենք ապրում ենք տեղեկատւութեան դաշտում, նոյնիսկ հոգեւոր կեանքը այսօր վերածւել է տեղեկատւութիւնների փնտրտուքի: Մարդիկ մտնում են, համացանց, բացում են Աստւածաշունչը ոչ թէ հոգեւոր կեանք փնտրելու համար, այլ՝ տեղեկատւութիւն՝ հոգեւոր կեանքի մասին: Ինձ տրւող հարցերը յաճախ տեղեկոյթների դաշտում են, բայց խորը վերլուծութիւն, ապրում, զգացում, յաճախ չկայ: Դրա համար այսօր ակտուալ են հոգեւոր ֆասթ-ֆուդը: Այդ աղանդաւորական քարոզները, չկայ բովանդակութիւն, չկայ խորը ապրում, չկայ մարդուն աճեցնելու, իր կոմֆուրտի զոննայից հանելու, հանգստութեան շրջանակից հանելու, մարդուն աճեցնելու միտում, նայեցինք, շէյր արեցինք, լայք դրեցինք, մեկնաբանութիւն դրեցինք, համարեցինք, որ հոգեւոր հարց ենք լուծել: Ցաւօք սրտի այսօր բոլոր ոլորտներում, միւս բոլոր հարցերում, նոյնիսկ ընտանեկան կեանքում, ֆասթ-ֆուդային ընտանիք հասկացութիւնը կայ: Այդ սեղանի շուրջ, ընտանիքի 7 զաւակներով հաւաքւելու կարեւորագոյն խորհրդանիշն է կորել, արժեզրկւում են կարեւոր գաղափարներ: Ֆասթ-ֆուդացումն է մեզ սպանում:

– Ազգի միջեւ եղած պառակտւածութիւնը, ինչպէս է հնարաւոր յաղթել:

– Այդ տարածութեան յաղթահարման Հայ Առաքելական Եկեղեցին կարեւոր խորհուրդ ունի: Այն մեր հոգեւոր արիւնն է, մեր հոգեւոր արիւնը՝ Ս. Միւռոնն է: Ցաւօք Միւռոնօրհնէքը յետաձգւեց, եւ իւրաքանչիւրը հոգու թրթիռով պէտք է սպասենք, թէ երբ պէտք է մօտակայ ժամանականերում դարձեալ օրհնւի Ս. Միւռոնն եւ մենք էլ շնորհ ունենանք մասնակցելու Միւռոնօրհնէքի սրբազան արարողութեանը: Երբ մեր հոգու զարկերակում օրհնւի այդ Միւռոնը, որը մեզ հասել է Գրիգոր Լուսաւորչից, եւ Գրիգոր Լուսաւորիչն էլ Թադէոս Առաքեալից, եւ մէկը միւսին խառնելով, նիւթապէս, այդ Միւռոնը կօրհնւի եւ աշխարհի բոլոր ծայրերից հոգեւորականները կը գան եւ Միւռոնը կը տանեն իրենց համայնքներ: Ես Տաւուշում, դուք Իրանում, Կանադայում, Եւրոպայի որեւէ երկրում: Աշխարհի բոլոր ծայրերում բոլոր հայերը կը մկրտւեն եւ եկեղեցիները կօրհնւեն, եւ իմ եւ ձեր ճակատին Միւռոնն է դրոշմւած: Այդ Միւռոնն է մեզ Աստւածացնող, մեր միջեւ եղած տարածութիւնը մօտեցնող, կարեւոր զարկերակը: Ոչ միայն նիւթականացւած, այլ այն շնորհի առումով, մենք բոլորս Հայ Առաքելական Եկեղեցու հովանու ներքոյ է, որ դառնում ենք մէկ միասնականութիւն: Լինի դա Էջմիածնական, Աթիլիասական, միասնական Առաքելական Եկեղեցին պէտք է դառնայ մեզ միաւորող կարեւորագոյն կամուրջը, Առաքելական Եկեղեցին իր վարդապետութեամբ, աւանդոյթով եւ հոգեւոր արժէքներով, ինչպէս միաւորել է մեր աղօթքի նիւթը պէտք է միաւորի մեզ նաեւ: Աղօթքի զգացողութեան, անհանգստութեան նոյն նիւթն ունենայ: Եւ ես վստահ եմ, եթէ միասնաբար աղօթենք յանուն հայոց գալիք յաղթանակի միասնաբար էլ կը տօնենք այն: Առաքելական Եկեղեցուն հաւատալ միասնաբար, նոյն գաղափարական ընտանիքում ապրել, նոյն գաղափարով ապրել, քնել ու արթնանալ, Առաքելական Եկեղեցու զաւակ լինել: Առաքելական Եկեղեցին միաւորողն է:

– Ազգի նկատմամբ տեղի ունեցածը, արցախահայութեան բռնի տեղահանութիւնը այնուամենայնիւ չապահովեց այդ ցասումը, որն այսօր անհրաժեշտ է մեզ, իրական փոփոխութիւններ կատարելու ուղղութեամբ: Հայ Առաքելական Եկեղեցին այն ապահովելու համար ի՞նչ ուղի է առաջարկում:

– Հայ Առաքելական եկեղեցին եթէ քարոզում է յաղթանակած Քրիստոսին եւ քարոզում է հայրենասիրութիւն եւ ազգային արժէքներ, եթէ Առաքելական եկեղեցին գերութեան մէջ է Շուշիում, Դադիվանքը, միթէ այն չէ՞ ցասման ամենայստակ ուղին, Առաքելական Եկեղեցին, տանում է դէպի արդարութիւն, յաղթանակ՝ մեղքի նկատմամբ: Քրիստոնէութիւն նշանակում է յաղթանակ, որովհետեւ Քրիստոս ասել է ես յաղթեցի աշխարհին: Քրիստոս Յարութիւն է առել եւ այդ Յարութեան մէջ յաղթել է մահւան, հետեւաբար մեր եկեղեցու հաւատարմութեան մէջ մենք կը ստանանք բոլոր այդ ամենակարեւոր պատւաստանիւթերը, որոնցով հզօրացւած ամէն վայրկեան պատրաստ կը լինենք պայքարելու եւ բարձրաձայն կրկնելու այդ աղօթացած խօսքը՝ Վրէժ, վրէժ, վրէժ:

Զրոյցը՝ ՍԻՒՆԷ ՖԱՐՄԱՆԵԱՆԻ