Թուրքիայի քաղաքականութիւնը եւ տարածաշրջանում մշակոյթի ու ազգային աւանդոյթների իւրացումը

Սելջուկների արիւնոտ ոտնահետքից գոյացած Օսմանական թուրքիզմի ժառանգորդները չունեցած բարոյական բացը լրացնելու համար, վերջապէս գլխի են ընկել, որ տարածաշրջանին ենթադրեալ հեգեմոնիան թելադրելու համար պէտք է ունենալ պատմական ու մշակութային անցեալ:

Աւելորդ կը լինէր յիշեցնելը, որ Օսմանական կայսրութիւն կոչւած տարածքներում հազարամեակների անցեալ ու պատմութիւն ունեցող բոլոր ժողովուրդներն ու ազգերն անգամներ ճաշակել են թուրքական բարբարոսութիւնն ու սպանդի փաստը: Արդիւնքում բռնազաւթւած տարածքների հետ նրանցից յափշտակւել է նաեւ մշակութային կոթողներն ու քարին դաջւած պատմութիւնը:

Դոկտ. Սալար Սէյֆոլդինին «Թուրքիայի քաղաքական հետազօտութիւններ» տելեգրամային ալիքում հրապարակած յօդւածում անդրադարձել է մշակութային հեգեմոնիա ստեղծելու թուրքական քարոզչամեքենայի ռազմավարութեանը եւ կարեւորել պատմականօրէն իրանական քաղաքակրթութեան շառաւիղում գտնւող, տարածաշրջանում իրերն իրենց անունով կոչելու ծրագրի բացակայութեան փաստը:

Փորձագէտը նշելով վերջին դէպքի՝ Նոռուզը թուրքացնելու փորձերի մասին, արձանագրել է, որ այս առումով Թուրքիայի պարադոկս յիշեցնող այս քայլի խնդիրներից մէկն այն է, որ այդ երկիրը մի քանի տասնամեակ արգելել էր Նոռուզի տօնակատարութիւնը երկրի արեւելքում:

Իսկ 80-ականներին, երբ հասկացաւ, որ ընդհանրապէս չի կարող ընդդիմանալ դրան, բանակի քարոզչամեքենային մօտ կանգնած գրողներից Ֆախրէդդին Ալթոնը սկսեց տարածել այն միֆն իբր՝ Կենտրոնական Ասիայի թուրքերն ունեցել են նման մի աւանդոյթ, որը կոչւել է «Արգանէ-քէն», այն ներկայացնելով, որպէս Նոռուզի նախատիպը: Իսկ այսօր, երբ նոյն անձնաւորութիւնը չի նշում «Արգանէ-քէն»-ը որպէս թուրքական աշխարհին պատկանող հանրային տօն, կարող է նշանակել, որ այդ վարկածը եւս տապալւել է։

Նոռուզի, որպէս հնագոյն տօնի իւրացումը, որը վաղուց շարունակում են նշել տարածաշրջանի հին ժողովուրդներն ու Արիական քաղաքակըրթութեան կրողները, նման փորձերը կարող են անհեթեթութիւն թւալ: Սակայն, անցած տարիներին Իրանի շուրջ ակտիւացել է մէկ այլ տարածաշրջանային համագործակցութիւն՝ Թուրքիայի գլխաւորութեամբ, որն առաջարկում է մշակոյթի իր ձեւաչափը: Փորձագէտը յաւելել է, որ Ղազախստանի «Էգէ Ման» թերթի հետ վերջին զրոյցում, Թուրքիայի նախագահական պալատի խօսնակ եւ այդ երկրի ԶԼՄ-ների համակարգող նոյն ինքը՝ Ֆախրէդդին Ալթոնն արդէն իսկ Նոռուզը համարել է, որպէս թուրքական աշխարհի խորհրդանիշ:

Այս յայտարարութիւնը տեղ է գտել այսպէս կոչւած թուրքալեզու երկրների կազմակերպութեան գագաթնաժողովի բանաձեւում, որի ղեկավարութիւնն ստանձնել է Թուրքիան։ Բացի կազմակերպչական կառուցւածքից, Թուրքիայի դիտարկած աշխարհագրական տարածքը, մեղմ ասած, մշակութային անցեալի ու բացակայող պատմութեան քաշի կարիքն ունի, որպէսզի այն ստանայ նաեւ փիլիսոփայական երանգ:

«Վերջին տասնամեակների ընթացքում Եւրոմիութեան ձեւաչափին հետեւող միջին տէրութիւնները որդեգրել են նմանատիպ կազմակերպութիւններ ստեղծելու ուղղւածութիւն: Փաստօրէն, մի շարք մշակութային եւ քաղաքակրթական ընդհանրութիւնների վրայ քաղաքական ուժ ստեղծելու նպատակով երկրներ միաւորելը, պայմանաւորւած է ամէն գնով նման կառոյցներ ձեւաւորելու փիլիսոփայութեան անիրատեսական ըմբըռնմամբ»,- յիշեցրել է Սէյֆոլդինին, որ ԵՄ-ը ձեւաւորւել է քաղաքական ու քաղաքակրթական ընդհանրութիւնների հիման վրայ, ներառեալ ազատ շուկան, լիբերալ ժողովրդավարութիւնը եւ ինտերնացիոնալիզմը, այլ՝ ոչ թէ քաղաքակըրթութիւնները ձուլելով կամ էթնօ-մշակութային ձեռքբերումները իւրացնելով: «Այն, ինչ Թուրքիայի ներկայիս ղեկավարները, փորձում են ստեղծել «երեւակայական հասարակութիւն» ստեղծել, որը կարող է միայն թղթի վրայ գոյութիւն ունենալ»,- նշել է փորձագէտը եւ յաւելել, որ «Թուրքական աշխարհ» հասկացութիւնը չունի կտրած ճանապարհ, քանի որ նրանց մօտ ազգ հասկացութիւնը եւս նոր երեւոյթ է:

«Ակնյայտ է, որ Թուրքիան այս հարցում սխալ ճանապարհ է ընտրել։ Վերադառնալով Նոռուզի օրինակին պէտք է նշել, որ այն նոյնիսկ Թուրքիայի ժողովրդի համար է խորթ, որը փորձում է ներկայանալ որպէս թուրքական երեւակայական աշխարհի կենտրոն: Թուրքիայի քաղաքացիների ընկալման մէջ Նոռուզը չի կարող լինել քաղաքակրթութեան նժար։ Փաստն այն է, որ Նոռուզը սահմանւել է որպէս գարնանային գիշերահաւասար Իրանի կենտրոնական բարձրաւանդակի տարածքում, այլ՝ ոչ թէ Ղազախստանի եւ Թուրքիայի նման վայրերի համար, որտեղ գարունը սկսւում է գրեթէ մէկ ամիս ուշացումով: Ստամբուլի եւ Ղազախստանի համայնքների իրական հեռաւորութիւնը կարելի է կրճատել միայն երազի մէջ, այլ՝ ոչ թէ քարտէզի վրայ»,- գրել է Սէյֆոլդինին։

Փորձագէտը յիշեցրել է, որ Նոռուզի հնագոյն աւանդոյթի ծագման ամենաճշգրիտ պատմութիւնը Ֆիրդուսին ներկայացրել է հէնց «Շահնամէ»- ում, որը կապւած է Ջամշիդ Քիանիի (Իրանի առասպելական արքայ) նախապատմական դարաշրջանի հետ:

Այդուհանդերձ, այսպէս կոչւած՝ թուրքալեզու երկրների, այդ թւում՝ Ադրբեջանի Հանրապետութեան կողմից իրանական քաղաքակրթութեան որոշ խորհրդանիշեր, ինչպիսին է Նեզամի Գանջաւին (բանաստեղծ, հնագոյն Իրանի ազգային պատմութիւնները բանաստեղծութեան շնչով ներկայացնողը), կամ Չոգանը առգրաւել եւ փորձել են գրանցել որպէս թուրքալեզու երկրների մշակութային ժառանգութեան մաս։ Այս հարցը իրանագէտները նոյնպէս գնահատել են որպէս քաղաքական երեւոյթ։

Փաստն այն է, որ Ալիեւի կաբինետի անդամներից եւ թուրքական կազմակերպութեան ղեկավարներից ոչ մէկը ի վիճակի չէ կարդալ Նեզամի Գանջաւիի բնագրերն ու գրքերը, քանի որ դրանք հարազատ պարսկերէնով են գրւած: Առանցքային խնդիր, որ թուրքական երկրների այդ կազմակերպութիւնը չի կարող ներկայացնել գրեթէ որեւէ ինքնակերտ պատմական ժառանգութիւն, որն այլ քաղաքակրթութեան մաս չէ, վերադառնում է այն մարտահրաւէրներին, որ այդ կազմակերպութիւնը մշակութային առումով գտնւում է «իրականութեան» տիրոյթից ահռելի տարածութեան վրայ:

Փորձագէտը վերջում արձանագրել է, որ Թուրքիային երբեք չի յաջողւի ստեղծել Եւրոմիութեան ձեւաչափով միաւոր: «Եւրոմիութիւնը ձեւաւորւել է ժողովրդավարութեան եւ ազատ շուկայական տնտեսութեան, ոչ թէ պանթուրքիզմի նման փակ՝ էթնիկ գաղափարախօսութեան հիման վրայ»,- եզրակացրել է նա: